Doların encamı
Son haftalarda ilginç gelişmeler oluyor. En ilginç gelişmeler de döviz piyasalarında, doların encamında yaşanıyor. Birçok ulusal para oldukça yüksek dozlarda değer yitiriyor. Bazı paralar da değer kazanıyor. Bu son kategoride son günlerin en dikkat çeken değişmesi ABD dolarının öteki paraların karşısında hızla değer kazanıyor olması. Öteki paralar kategorisinde hemen tüm ülkeler var. Gelişmiş ya da gelişmekte olan ülke fark etmiyor. Göründüğü kadarıyla Amerikan doları hepsini peşine takmış götürüyor.
Dolar karşısında parası değer kaybeden ülkeler arasında biz de varız. Bazen sıramız değişiyor ama son günlerde Brezilya ile ilk iki sırayı paylaşıyoruz. Dolar karşısında paralarımız, ötekilere kıyasla, daha büyük hızda değer kaybediyor. Son baktığımda (Pazartesi öğleden sonra) Türk Lirası cinsinden dolar fiyatı 2.28’in üstünü zorluyordu.
Paranın değersizleşmesi bağlamında tek sıkıntılı ülke biz olmadığımız için “ne olacak bu doların hali” meselesi genel olarak ilgi çekiyor. Dolardaki değerlenmenin nedenleri tartışılıyor. Doların değerlenmesinin ABD’den, Amerikan ekonomisinden kaynaklanan nedenleri var.
Bunların etkisi hem daha güçlü hem de daha yaygın. Bir de tabii tekil ülkelerin kendi özel koşullarından kaynaklanan özel dinamikler söz konusu. Doların öteki paralar karşısındaki değerlenme eğilimi genel ama bunun dozu ülkeden ülkeye değişiyor. Doların encamında öteki ülkeye özgü koşulların da etkisi var. Ekonomisi sorunlu olan ya da öyle gibi görünen ülkelerin ulusal parası dolar karşısında daha büyük ölçekte değer kaybediyor.
Kısacası, doların değer kazanmasının (öteki paraların değer kaybetmesinin) arkasında hem ABD hem de öteki ülkelerden kaynaklanan nedenler var. Bu ikisinin ayırt edilmesinin önemli olduğunu düşünüyorum.
Çok basitleştirilmiş bir çerçevede, özet bir değerlendirme yapmak mümkün. ABD dolarının öteki ülke paraları karşısındaki değeri, yani döviz kurları, sonuç itibariyle birer fiyat. Bunların genel hareket deseni de arz ve talep koşulları tarafından belirleniyor. ABD dolarının arzının artması fiyatını düşüren, daralması ise fiyatını yükselten etkiler yaratıyor. Ters yönde benzer bir dinamik de dolar talebi açısından söz konusu. ABD dolarına talep artınca fiyatı yükseliyor, azalınca fiyatı düşüyor. Genellikle arz ve talep etkileri tek başlarına hükümran olmuyor. Arz talep büyüklüklerinin karşılıklı konumu fiyatın hareket yönünü belirliyor.
Aslında, çoğu kez dolar arzı ve talebi birlikte değişiyor. Bu çerçevede dolar arzındaki artış hızı dolar talebindeki artış hızının üzerinde olursa dolarda bir arz fazlası oluşuyor, genel bir değer kaybı baskısı doğuyor. Tersine, dolar arzı daralırken dolar talebi aynı hızda azalmıyorsa bu defa dolar fiyatı üzerinde bir talep baskısı oluyor, para değer kazanmaya başlıyor.
Bunun çok basitleştirilmiş bir şema olduğunun farkındayım. Ama son dönemdeki dolar hareketlerini, buna bağlı olarak öteki paraların değer kayıplarını irdeleme bağlamında da bayağı faydalı bir analitik çerçeve sunduğunu düşünüyorum. İki önemli imkan veriyor bu çerçeve bize. ABD dolarına dönük genel arz-talep koşullarını ve bunların doların değerindeki değişmeler üzerindeki etkilerini anlamamıza yardım ediyor. Bu bir. Dolar piyasasının koşulları dışında kalan ve öteki ülkelerin koşulları tarafından belirlenen değişmelerin de sistematik biçimde incelenmesine imkan veriyor. Bu da iki.
Bir örnek vereyim. Dolar bu günlerde neden değer kazanıyor sorusunun bu şemaya göre basit bir cevabı var. Dolar talebi pek fazla değişmeden dolar arzı daralıyor, daha doğrusu azalacağına dair belirtiler artıyor ve bu nedenle doların fiyatı yükseliyor, dolar değerleniyor. Peki dolar arzı neden ve nasıl değişiyor derseniz bunun da açıkça görünen bir nedeni var. Doların arzının daralması son aylarda ağzımızdan düşürmediğimiz ‘Tapering’ dediğimiz, FED’in verdiği likiditeyi yavaşlatması süreci doların arz artışını yavaşlatıyor. Arz artış hızı sıfırlanınca da fiilen doların arz miktarı daraltılmaya başlanacak. Son dönemde doların değer kazanmasının altında yatan en önemli ve doğrudan etki bu. Bu arada ABD ekonomisinin toparlanıyor olması da dolar talebini arttırıyor. Arz duraklarken talebin canlanması dolar fiyatının yükselmesine, doların değerlenmesine neden oluyor.
Bu işin bir boyutu. Oldukça basit. Öteki ülkelerden kaynaklanan etkenleri vb.’de ilave edip, işi biraz daha karmaşık, ama daha gerçekçi hale getirmek mümkün. Gelecek yazıda bunu da deneriz.