Kartel oyunu

Taner BERKSOY
Taner BERKSOY EKONOMİ DÜNYASI tberksoy@pirireis.edu.tr

Uluslararası piyasalarda petrol fiyatı düşüyor. Üstelik neredeyse sürekli bir olgu haline geldi bu. Ham petrol fiyatlarındaki düşme eğilimi petrol üretip, satan ülkeler için ciddi bir sıkıntı kaynağı. Buna karşılık düşen fiyat ithalat faturasını azaltarak petrol ithal eden ülkelerde rahatlama yaratıyor. Öte yandan, petrol fiyatındaki düşüşü ulusal fiyatlarına taşıyabilen ülkelerde hem maliyetler düşüyor hem de tüketici bütçeleri rahatlıyor. 

Biz de önemli bir petrol ithalatçısıyız. Uluslararası piyasalarda petrol fiyatının düşmesi ithalat faturamızı azaltacağı için bizim dış ödemelerimizde de bir rahatlama yaratır kuşkusuz. Ama bunu iç fiyatlara yansıtamıyoruz. Dışarıda petrolün dolar cinsinden fiyatı düşerken bizde doların fiyatının yükseliyor olması dışarıdaki düşüşü aynen iç fiyatlara taşımamızı önlüyor. Bir neden bu. İkinci bir neden de içerideki yüksek vergiler. İthal ettiğimiz petrol üzerinde yüksek oranlı iç vergiler var. Bu da dışarıdaki fiyat düşmesinin aynen içeriye taşınmasını engelliyor. Petrol fiyatlarındaki düşme içerideki tüketicilere tam olarak yansımıyor anlayacağınız. 

Petrol fiyatlarında dalgalanmalar hep olur. Çoğu kez olağan sayılır bu durum. Ancak bu kez fiyattaki hareket hem daha ısrarlı hem de daha yüksek marjlı oluyor. Bu biraz olağan dışı bir durum. Bunun nedeni bu defaki fiyat hareketinde olağan etkenlerin yanı sıra bazı olağan dışı etkenlerin de devrede olması. Bütün öteki piyasalarda olduğu gibi petrol piyasasında da fiyat temelde arz ve talep büyüklüklerindeki değişmelerden etkileniyor. Bu işin olağan olan parçası. Nitekim bu son fiyat hareketinde de hem arz hem de talep büyüklüklerindeki değişmelerin etkisi var. Petrol talebini etkileyen en önemli neden dünya ülkelerinde büyümenin canlı olması. Bu sene durum böyle değil. Genel olarak büyüme yavaşlıyor. Bu gelişme son aylarda petrol talebinde bir duraklama yaratıyor, fiyatı aşağıya doğru baskılıyor. 

Talep görece zayıfl arken petrol arzı artıyor. Bunun iki nedeni var. Birisi piyasaya özellikle ABD kaynaklı yeni üreticilerin gelmiş olması. Bunlar herhangi bir kısıta (kartel vb) tabii olmadan üretip, piyasaya getiriyorlar. Maliyetleri de görece daha düşük. Düşük fiyattan satıyorlar. Arz yönünden gelen ikinci etki dünya petrol karteli (OPEC) üyelerinin de son sıralarda üretimi arttırmış olmaları. Aslında bunlar kartel kuralları tarafından kısıtlanan üreticiler. Ama son sıralarda pek de böyle davranmıyorlar. Petrol kartelinde yaşanan bu süreç ilk bakışta olağandışı sayılabilir ama aslında bilinen, olağan bir tekelci-oligopolcü davranışını yansıtıyor. Malum, tekelde ürüne dönük talep daralınca tekelci buna fiyatı düşürerek tepki verir. Maksat düşük fiyatla talep edilen miktarı kışkırtıp, satışı (arzı) arttırarak hasılat kaybını önlemektir. 

Anlaşmalı oligopol (kartel) piyasalarında da daralan talep karşısında benzer bir davranış ortaya çıkar. Talep gerileyince üzerinde anlaşılmış olan fiyat düşürülerek talep miktarı uyarılmaya, satış arttırılmaya çalışılır. Bu işin teorik kısmı kuşkusuz. Gerçek hayatta kartellerde fiyat değişmelerin bu kadar uyumlu yapılmıyor. Tersine, bu süreçler kartel içi savaşlara kadar uzanan boyutlar kazanabiliyor. Kartel üyelerinden birisi şu veya bu nedenle kendisine tahsis edilen arz kotasını aşan boyutta satış yapıyor. Artan arz piyasa fiyatını düşürüyor. Bundan zarar gören öteki üyeler de zararı telafi etmek amacıyla kendi satış miktarlarını arttırıyorlar. Fiyat daha da düşüyor. Bu şekilde başlayan kartel içi oyun kimi zaman bir kartel içi dönerek fiyatı istenmeyen bir noktaya itiyor. 

Uluslararası petrol piyasasında bir tür kartel formasyonu var. Petrol üreten ve ihraç eden ülkelerin oluşturduğu, OPEC olarak bilinen kartel petrol fiyatını kendi istediği noktada tutacak olan petrol arzını belirliyor, bu arz büyüklüğünü kotalar halinde üyeleri arasında paylaştırıyor. Her üye kendi kotası kadar üretip sattığı sürece fiyat istenen noktada tutulabiliyor. Petrol talebi zayıflayıp, fiyat üzerinde aşağı yönlü baskı olmaya başlayınca durum değişiyor. Fiyat düşerken kartel üyelerinin kendilerine verilen kotada üretip satmaları bunların petrol gelirlerini düşürüyor. Buna razı olmayanlar hemen bilinen anlaşmalı oligopollerdeki üye davranışına dönüyorlar. Bir veya birkaç üye hile yapmaya, kendi kotalarının ötesinde petrol satmaya başlıyor. Piyasada petrol arzı genişliyor. Fiyat daha da düşüyor. Bunu karşılamak için daha fazla üye, daha fazla satış yapıyor. Fiyat yine düşüyor. Sonuçta bu günkü manzara ortaya çıkıyor. 

Bana kalırsa gelinen durumun en ikna edici açıklaması bu. Kartel oyunu gelişmelerin bütününü açıklamasa da büyük kısmını açıklayabiliyor diye düşünüyorum.

Yazara Ait Diğer Yazılar Tüm Yazılar
Ekonomi kıskaçta 20 Aralık 2018
Normalleşme mi? 06 Aralık 2018
Kur’u temizleme 25 Ekim 2018
Yeni bir durgunluk mu? 18 Ekim 2018
Zaman mı kazanıyoruz 11 Ekim 2018
Tedbir gerekirdi 04 Ekim 2018
2019 yılı kritik 13 Eylül 2018
Adını koymadan 06 Eylül 2018