Şangay Beşlisi küresel güç dengesini zorluyor

 

Temelleri 1996'da atılan ŞİÖ, 2001'de kurumsal bir yapıya kavuşarak, uluslararası sistemde adından daha fazla söz ettirmeye başladı. Özellikle Rusya ve Çin gibi BM Güvenlik Konseyi daimi üyesi olan iki ülkenin örgütün çatısını oluşturması, üye ülkeler arasında bölgesel entegrasyonun sağlanmasında her geçen gün daha etkili bir rol oynuyor.

 

ŞİÖ'nün temelleri Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında sınır güvenliğinin sağlanması ve adı geçen ülkeler arasındaki sınır sorunlarının giderilmesi amacıyla 1996'da atıldı. Beş ülkenin biraraya gelmesiyle oluşan ve 2001'e kadar "Şanghay Beşlisi" olarak adlandırılan örgüte, bu tarihte Özbekistan da üye oldu. Kurumsal yapısını her geçen yıl kuvvetlendiren örgütte Hindistan, Pakistan, İran, Moğolistan ve Afganistan gözlemci üye; Türkiye, Belarus ve Srilanka ise diyalog ortağı statüsünde yer alıyor.

Yılda bir kez toplanan ŞİÖ ülkelerinin başbakanları, örgüt çerçevesinde çok taraflı işbirliği stratejisi ve olanakları, ekonomik alanda güncel konular ile örgütün yıllık bütçesini ele alıyor.

 

ŞİÖ'ye liderlik eden Rusya ve Çin söylem bazında, her ne kadar örgütün varoluş amacının "Batı karşıtlığı" ya da "Batı'ya karşı denge" arayışı olmadığını bildirse de, Batı'nın halen baskın olduğu uluslararası sistemde ŞİÖ'nün "daha adil bir düzen" arayışında olduğu uluslararası çevrelerde genel kabul görüyor.

Ancak Moskova ve Pekin, ŞİÖ'nün Batı sistemiyle henüz doğrudan karşı karşıya gelmesini tercih etmiyor. Bu nedenle İran ve Pakistan gibi ülkelerin üyelik başvurularına temkinli yaklaşıyor. Aynı şekilde iç sorunları ya da komşuluk ilişkilerindeki sıkıntılar nedeniyle sorunlarıyla yük olabileceği düşünülen Afganistan ve Hindistan gibi ülkelerin üyelik taleplerine net bir yanıt verilmiyor.

Afganistan'ın içinde bulunduğu durum, İran'ın Batı ile yaşadığı nükleer program sorunu, Pakistan'daki istikrarsızlık, Hindistan-Pakistan arasındaki mevcut sorunlar, Hindistan-Çin rekabeti gibi konular, Rusya ve Çin'in temkinli hareket etmesine neden oluyor. Bu ülkelerin ŞİÖ'ye tam üye olmasının sorunları da beraberinde getirecek olmasının örgütü güçlendirmek yerine zayıflatmasından endişe ediliyor. Örgütün genişlemekten kaçınması ise, küresel güç dengesinde daha iddialı bir konuma gelmesine engel teşkil edecek.

Örgüt içinde yaşanan bir başka tartışma da, ŞİÖ'nün siyasi-askeri mi yoksa ekonomi temelinde mi varlığını sürdüreceği.

Rusya ilk planda, ŞİÖ'nün orta ve uzun vadede askeri-siyasi yönünün kuvvetlenmesi gerektiğini savunurken, Çin ise ekonomik entegrasyonun temel alınmasında ısrar ediyor. Nitekim 2012'nin sonunda Kırgızistan'da gerçekleşen başbakanlar zirvesinde Gelişme Fonu ve Kalkınma Bankası kurulması anlaşması imzalanarak, ekonomik konuların önemi teyit edilmiş oldu.

 

ŞİÖ üye ülkelerinin kapsadığı alan 37 milyon kilometrekare ile Avrasya'nın yüzde 74'ünü kapsıyor. Üye ülkelerin toplam nüfusu 2,7 milyar ve dünya nüfusunun yüzde 40'ını oluşturuyor.

ŞİÖ ülkelerinin 2011'deki Gayrı Safi Yurtiçi Hasılası toplamı 7,67 trilyon doları buluyor ve dünya ekonomisinin sekizde birine karşılık geliyor.

Bu arada örgütün öncü ülkeleri Rusya ve Çin arasında artan ekonomik ilişkiler dikkat çekiyor. Örgütün kuruluş yılı olan 2001'de iki ülke arasındaki ticaret hacmi 5,5 milyar dolar iken, 2011'de bu rakam 60 milyar dolara yükseldi ve Çin Rusya'nın en büyük ticaret ortağı oldu. 6 daimi üye arasında 2001'de 12 milyar dolar olan ticaret hacmi de 2012'de 84 milyar dolara ulaştı. Örgüt içinde ortak para birimi belirleme çalışmaları ise sürüyor.

 

ŞİÖ'nün ABD ile ilişkileri de uluslararası alanda dikkatle takip edilen konular arasında yer alıyor.

Örgüt, ABD'nin gözlemci statüsü başvurusunu reddederken, İran'ın başvurusunu kabul etti. ABD'nin Orta Asya bölgesindeki askeri varlığına karşı çıkan örgüt, 2005'deki Astana Zirvesi sonrasında yapılan açıklamada, ABD'den ŞİÖ topraklarındaki askeri üslerini boşaltması için tarih belirlenmesi istenmiş ve takip eden süreçte ABD, Özbekistan'daki askeri üssünü terk etmişti.