Tasarruf oranının emeklilik sigortasıyla ilgisi yok!

Talip AKTAŞ

Kamu emeklilik sistemine ek olarak veya bu sistem kaldırılarak zorunlu ya da gönüllü özel emeklilik sigorta sistemlerinin getirilmesi, her durumda tasarruf oranlarını artırmıyor. Araştırmaların ortaya çıkardığı sonuca göre, gelişmekte olan ülkelerde tasarruf oranının, "kamu", "gönüllü özel" ya da "zorunlu özel" sigorta sistemleri gibi sigortanın niteliğinden çok, sanayinin ithalat bağımlılığı ve tasarruf edilebilir gelirin oranıyla ilişkili olduğuna işaret ediyor.

Türkiye son yıllarda yüzde 13'lere kadar gerileyen tasarruf oranlarını konuşuyor. Tasarruf açığı ya da cari açık sorunu, büyümeyle birinci dereceden ilişkili. Tasarruf ve dolayısıyla kaynak açığı bulunan ülkeler, büyümeyi genellikle yabancı kaynakla finanse ediyor ve dolayısıyla da cari açık veriyorlar.

Türkiye 1980'li yıllarda ortalama yüzde 4 civarındaki yıllık ortalama büyümesinin bir bölümünü dış kaynakla finanse etti, ancak oran bugünkü düzeyin oldukça altındaydı. 1980-1990 arası dönemde yüzde 25'ler seviyesinde bulunan tasarrufların GSYH'ya oranı, 1988 yılında yüzde 30 sınırına dayanmıştı. Dahası bu dönemde, kamunun tasarruf açığı bulunuyordu ve özel kesim tasarrufları bu açığı kapattığı gibi, kamu-özel ortalamasında yüzde 25'ler seviyesine kadar ulaşıyordu.
1990-2000 arası dönemde tasarrufların GSYH'ya oranı yüzde 22'ler düzeyinde seyrederken ekonomi ortalama yüzde 4 civarında büyüdü. 2000-2009 arası 10 yıllık dönemde ise yüzde 3.9'luk ortalama büyümenin önemli bir bölümü dış kaynakla finanse edildi ve özellikle son yıllarda yüksek oranlı büyüme yüksek oranda cari açık doğurdu. Temel neden, tasarruf oranının gerilemesiydi.

Bugün ise, kamu tasarufları poztife geçmiş durumda ve tasarruf açığı asıl olarak özel kesimin tasarruf oranının hızla gerilemesinden kaynaklanıyor. Türkiye'de son yıllarda yatırımların GSYH'dan aldığı payın yatay bir seyir izlediği ve benzer ülkelerin altında kaldığı dikkate alındığında, özel kesim tasarruf açığının ana nedenlerinden birinin, sanayideki üretim yapısının ithalata giderek daha bağımlı hale gelmesi olduğu görülüyor.

Özel emeklilik sisteminin etkisi sınırlı

Özel emeklilik sisteminin etkisi sınırlı

Orta ve uzun vadede büyüme dinamiklerini olumsuz etkileyen yurtiçi tasarruf-yatırım açığındaki belirgin artış ve büyüyen dış borcun makro ekonomide yarattığı kırılganlığın azaltılmasına yönelik olarak Türkiye, yakın dönemede hanehalkı tasarruf oranını artırmaya politikaları çerçevesinde Bireysel Emeklilik Sistemi'nde (BES) değişiklik yaptı. Bu politika, kamunun yönettiği mevcut emeklilik sistemine (PAYGO) ek olarak zorunlu ve/veya gönüllü özel emeklilik sistemini uygulayan ülkeler listesine Türkiye'nin de dahil olduğunu gösteriyor. 
Merkez Bankası'nın yayınladığı son ekonomi notlarından birinde işte bu konu ele alındı. Özgür Özel ve Cihan Yalçın tarafından hazırlanan notta, "Gelişmekte Olan Ülkelerde Özel Emeklilik Reformlarının Yurtiçi Tasarruf Oranlarına Etkisi" incelendi. Çalışmaya göre, "Ekonometrik bulgular, gelişmekte olan ülkelerdeki özel emeklilikle ilgili reformların gecikmeli olarak yurtiçi tasarruf oranlarında yaklaşık 1.5 puana kadar artışa yol açabildiğini gösteriyor". Çalışmada, Türkiye'de BES için getirilen gönüllü sistemin etkisinin söz konusu bu orandan daha az olabileceği vurgulanıyor ve "Bu etkinin ağırlıklı olarak "zorunlu özel emeklilik sisteminin benimsendiği ülkelerde gözlendiği dikkate alındığında, Türkiye'de uygulanmakta olan gönüllü sistemin yurt içi tasarruflar üzerindeki etkisinin daha sınırlı olabileceği düşünülmektedir" görüşüne yer veriliyor.

Çarpıcı örnekler...

Çalışmanın ortaya koyduğu en çarpıcı sonuç, emeklilik sistemi ile tasarruf oranları arasında doğrudan bir ilişki bulunmadığı yönünde. Nitekim, Türkiye ile birlikte değerlendirmeye alınan gelişmekte olan 21 ülkenin uygulama sonuçlarına bakıldığında, kamu emeklilik sistemine ek olarak ya da bu sistem kaldırılarak yerine zorunlu ya da gönüllü özel emeklilik sisteminin getirilmesi, tasarruf oranlarında paralel bir artışa yol açmıyor. Emeklilik sisteminde yapılan reform sonrası 20 yıllık bir dönemde tasarruf oranının yüzde 15.1'le en fazla arttığı Malezya'da kamu emeklilik sistemi kaldırılarak zorunlu özel emeklilik sistemi getirilmiş. Ancak yüzde 10.9'la ikinci en yüksek artışın gerçekleştiği Güney Kore'de kamu emeklilik sistemine ek olarak özel gönüllü emeklilik sistemi uygulanıyor. Yine, 10 yıldan uzun bir dönem zorunlu özel emeklilik sistemini uygulayan Bulgaristan'da, tasarruf oranı artmak yerine yüzde 8.5 oranında, Macaristan'da ise yüzde 4.9 oranında  gerilemiş. Buna karşılık, zorunlu ve gönüllü sistemi birlikte uygulayan Tayland'da yüzde 7.0, Meksika'da yüzde 1.4 oranında artış kaydedilmiş. 

İthalat bağımlılığı etkisi

İthalat bağımlılığı etkisi

Çalışmada incelenen ülkelerden modele bağlı olmaksızın tasarruf oranlarının arttığı ve azaldığı ülkelerin en önemli ortak paydasını ithalat bağımlılığı ve dış ticaret dengesinin yapısı oluşturuyor. Örneğin, tasarruf oranlarını en fazla artıran Malezya ve Güney Kore dış ticarette ve buna bağlı olarak da cari dengede fazla veren ülkeler. 2011 yılında Malezya'nın 32 milyar dolar, Güney Kore'nin ise 26.5 milyar dolar fazlası bulunuyor. Malezya krizin en şiddetli yaşandığı 2009 hariç olmak üzere, son 15 yıllık dönemde  yüzde 5-7 arasında istikrarlı bir büyümeyi gerçekleştirmiş. Aynı şekilde Güney Kore'nin son yıllardaki artalama büyümesi de yüzde 5 düzeyinde istikrarlı bir seyir izlemiş. Tasarruf oranını artan ülkeler arasında yer alan Arjantin, Bolivya, Brezilya, Şili ve Tayland gibi ülkelerin de dış ticaret fazlası bulunuyor. Bura karşılık tasarruf oranı gerileyen ülkelerden, Bulgaristan, Polonya, Rusya, Türkiye gibi ülkelerin ise dış ticaret ve cari denge açıkları bulunuyor.

Seçilmiş gelişmekte olan ülkelerde emeklilik rereformu tasarruf Oranları (%)
 Reform tarihi Reform Öncesi Ort. Tas.Or.(1) Reform Sonrası Ort. Tas.Or.(1) Fark (1)-(2) Açıklama
Arjantin 1994 23,2 22,1 -1,1 Kamu emeklilik sistemine ek olarak zorunlu özel emeklilik sigortası getirildi
Brezilya 1977 20,1 20,3 0,2 Kamu emeklilik sistemine ek olarak zorunlu özel emeklilik sigortası getirildi
Bulgaristan 2002 23,6 15,1 -8,5 Kamu emeklilik sistemine ek olarak zorunlu özel emeklilik sigortası getirildi
Şili 1980 17,1 24,8 7,7 Kamu emeklilik sistemine ek olarak zorunlu özel emeklilik sigortası getirildi
Macaristan 1994 28,0 23,0 -5,0 Kamu emeklilik sistemine ek olarak 1994'te gönüllü, 1998'de zorunlu özel emeklilik sigortası getirildi
G.Kore 1994 22,4 33,3 10,9 Kamu emeklilik sistemine ek olarak gönüllü özel emeklilik sigortası getirildi
Malezya 1991 26,6 41,7 15,1 Kamu emeklilik sistemine ek olarak zorunlu özel emeklilik sigortası getirildi
Meksika 1997 21,1 22,5 1,4 Kamu emeklilik sistemi kaldırılarak zorunlu ve gönüllü özel emeklilik sigortası getirildi
Polonya 1998 25,0 18,7 -6,3 Kamu emeklilik sistemine ek olarak zorunlu  ve gönüllü özel emeklilik sigortası getirildi
Rusya 1992 33,9 32,1 -1,8 Kamu emeklilik sistemine ek olarak zorunlu özel emeklilik sigortası getirildi
Tayland 1998 25,2 32,2 7,0 Kamu emeklilik sistemine ek olarak zorunlu ve gönüllü özel emeklilik sigortası getirildi
TÜRKİYE 2003 21,1 15,4 -5,7 Kamu emeklilik sistemine ek olarak gönüllü özel emeklilik sigortası getirildi