ABD, yıllık 25 milyar dolar Ar-Ge desteği veriyor
Doç. Dr. Mustafa Hilmi Çolakoğlu
Ülkemizin 2023 yılında ihracatını beş yüz milyar dolara çıkarma ve dünyanın ilk on ekonomisine girme hedefinin gerçekleşmesi için tüm kişi, kurum ve kuruluşların bu hedefe odaklanması ve kısa, orta ve uzun vadeli planlamalar yapması gerekmektedir.
İhracatımızın artırılabilmesi için emek yoğun ürünlerden teknoloji yoğun ve yenilikçi ürünlere yönelmemiz gerektiği açıktır. Bunun gerçekleşebilmesi araştırma ve geliştirme ile yenilikçi faaliyetlerimizin artırılmasını gerektirmektedir. Ar-ge ve yenilikçiliğin artırılması ise kamu, üniversite, özel sektör ve üçüncü sektör olarak tanımladığımız sivil toplum örgütlerinin ayırdıkları kaynakların artırılması ile doğru orantılıdır. Bir yazımızda Ar-ge ve yenilikçiliğe ayırdıkları bütçenin gayrisafi milli hasılaya oranının artması ile doğru orantılı olarak ülkelerin ihracatının da arttığına değinmiş ve BRIC ülkelerini örnek vermiştik.
Türkiye'nin 2010 yılında gayrisafi milli hâsılasının %0.84'ünün Ar-ge harcamalarına ayrıldığını TÜİK 2010 Ar-ge ve İnovasyon Harcamaları Araştırması sonuçlarına göre açıklamıştık. Türkiye'nin hedefinin %2 seviyesini aşmak olduğu ifade edilirken, ABD'de bu oranın %4 seviyesinde olduğu da vurgulanır. ABD'nin gayrisafi milli hâsılasının ve bundan Ar-ge'ye ayrılan payın yüksek olduğu dikkate alındığında kişi başına düşen Ar-ge harcamasının miktar olarak da yüksek olduğu ortaya çıkacaktır. Ar-ge'ye ayrılan kaynakların kıt olduğu ülkemizde kaynakların etkin ve verimli kullanılması büyük önem kazanmaktadır. Diğer bir ifadeyle doğru işi doğru yapmak prensibine göre doğru projelere doğru kaynak aktarmak ve ekonomiye azami düzeyde katkıda bulunacak ürün, süreç ve hizmetlere dönüştürmek gerekmektedir.
Bu noktada ABD'nin destek sistemini incelemek yararlı olabilir. Her yıl milyarlarca dolar kamu kaynağını ar-ge ve inovasyon çalışmalarına ayıran ABD nasıl bir sistem kurmuştur ve ülke olarak bu sistem örneğinden yararlanarak nasıl sonuçlar çıkarıp ülkemizde uygulayabiliriz?
ABD'de sayıları otuza ulaşan kuruluş 19 alanda 141 destek programı yürütmektedir. Destek alanları tarım, iş hayatı ve ticaret, toplumsal gelişme, tüketicinin korunması, kültür, afetlerin önlenmesi ve korunma, enerji, çevre, gıda, sağlık, konut, gelir dağılımı ve sosyal hizmetler, bilişim ve istatistik, yasa ve yargı hizmetleri, tabii kaynaklar, bölgesel kalkınma, bilim ve teknoloji ve ulaşımdır.
Söz konusu 141 destek programı başlığı altında yedi bini aşan sayıda destek türü bulunmaktadır. İnternette www.cfda.gov sayfasında yayınlanan Federal Domestic Assistance katalogunda bu yardımlar ajans program indeksi, fonksiyonel indeks, konu indeksi, American Recovery ana Reinvestment Act indeksi, son başvuru tarihi indeksi ve başvuru uygunluk indeksine göre tasnif edilerek yararlanıcılara duyurulmaktadır. Bu sayfada yeni uygulamaya başlanan desteklerin yanı sıra herhangi bir nedenle uygulamadan kalkan destek türleri hakkında da gereken bilgiler bulunmaktadır. Destek türleri bazında incelendiğinde ise katalogda yararlanılmak istenilen desteği sağlayan kamu kurumuna ilişkin bilgiler, desteğin verilmesindeki amaç ve elde edilmesi beklenen somut çıktılar, finansal veya finansal olmayan destek olarak desteğin türü, kullanımında varsa kısıtlar, başvuru yöntemi ve şartları, değerlendirme yöntemi, desteği hak etmenin kuralları, destekten yararlanılması durumunda uygulamanın ve dönemsel raporlamanın nasıl yapılacağı, kayıt tutma sistemi, finansal kayıt ve raporlamalar, mali ve hukuksal sorumluluklar, o destek türünden yararlanılan ortalama miktar, destek türüyle ilgili kanun, yönetmelik ve tebliğ türünden dikkate alınacak yasal mevzuat, bütçe kodu, vb. bilgiler yer almaktadır.
Tüm destek programlarına başvurular ise sadece www.grants.gov adresindeki portaldan yapılabilmektedir. Portal, yararlanıcıların belirtecekleri özelliklerine göre yararlanıcının o tarihte hangi destek programlarından yararlanabileceğini binlerce destek türü arasından seçerek önermektedir. Başvuru işlemleri de portaldan yapılmak suretiyle yararlanıcının aynı konuda birden fazla programa başvuru yapması önlenmektedir. Portalın bir başka yararı ise güncel istatistikî bilgilere anında ulaşarak program ve bütçe hedeflerinin izlenmesine ve gerektiğinde tedbir alınmasına imkân tanımasıdır.
Ülkemizdeki uygulamaların geliştirilmesi açısından yapacağımız ABD'de uygulamalardan elde edilecek çıkarımlardan bir kısmı şunlar olabilir;
· ABD'de hem tüm bakanlıklar görev alanlarıyla ilgili olarak devlet yardımı sağlamaktadır. Buna göre ülkemizde de Bilim Sanayi ve Teknoloji, Ekonomi, Kalkınma ve Maliye Bakanlıkların yanı sıra diğer bakanlıkların da görev alanlarıyla ilgili konularda devlet yardımı sağlaması düşünülebilir.
· ABD'de devlet yardımlarının bir bakanlıkta toplanması yerine tüm bakanlıklara yayılması ancak devlet düzeyinde tam bir koordinasyonun sağlandığı gözlenmektedir.
· Aynı konuda başvuru koşulları, yararlanma koşulları v.b. nüans farkları bulunan birden fazla destek programı farklı bakanlıklar tarafından yürütülerek yararlanıcıya tercih imkanı sağlanırken merkezi başvuru sistemi sayesinde yararlanıcıların aynı anda aynı proje ile birden fazla kamu kaynağından yararlanması önlenmektedir.
· Sağlanan devlet yardımlarının başvuru aşamasında titizlikle incelenmesi kadar, desteklenen projelerin yürütülmesi de sağlıklı olarak izlenmekte ve ekonomiye yararı olan somut sonuçlar elde edilmesine büyük önem verilmektedir.
· Güncel istatistiki bilgilere her an ulaşılarak politika belirleyeciler daha sağlıklı olarak bilgilendirilmektedir.
Benzer sistemlerin ülkemizde de kurulmasının devlet yardımlarının etkin kullanımına ve yaygınlaşmasına önemli katkıda bulunacağı görülmektedir.
Yazımızı ülkemizde güncel olan bir konuda ABD'deki uygulamadan örnek vererek tamamlayalım. Ülkemiz yerli otomobil üretimine büyük önem vermektedir. Bunun başarılmasını önemli görmekteyiz. ABD'de çok güçlü otomobil sektörüne sağlanan desteklere göz attığımızda Advanced Technology Vehicles Manufacturing Destek Programını görmekteyiz. 2008 yılı sonunda kabul edilen programla ABD'de üretilen otomobillerin sadece yakıt sarfiyatının azaltılması ve alternatif yakıtların kullanımının sağlanması için otomobil üreticisi firmalara 25 milyar dolar devlet desteği sağlanmıştır.