Dış ticarette eşya menşeinin önemi ve sorunlar

Eşyanın menşei bir eşyanın ekonomik milliyeti olarak tanımlanabilir. Eşyanın menşei kavramı gümrük vergilerinin hesaplanması ve dış ticaretin kontrolü amacıyla kullanılan kota, anti-damping v.b. araçların uygulanmasının takibi açısından önemlidir. Gümrük vergisi hesaplanırken; eşyanın tanımı (GTİP), vergi oranı, menşei, kıymeti gibi konular bilinmesi öncelikli alanlardır.

Farklı ülkelerden gelen ürünlerin uygulamada farklı muameleye tabi olması, menşe kurallarına ihtiyacın doğmasına neden olmuştur. Örneğin, AB'nden Türkiye'ye ithal edilen ürünler sıfır gümrük vergisine muhatap iken, Fas'tan gelen ürünler gümrük vergisine tabiidir. Dış ticaret üzerinde herhangi bir kısıtlamanın veya tercihli tarife uygulamasının bulunmadığı durumlarda, eşyanın menşei yalnızca istatistiki verilerin tutulabilmesi açısından önem taşıyor. Bir eşyanın "menşe ülkesi" ile "geldiği ülke" terimleri farklı şeyleri ifade ediyor. İkisi her zaman aynı ülke olmayabilir. 

Eşyanın menşeinin belirlenmesinde kullanılan kriterler

Bir eşyanın menşeinin belirlenmesinde kullanılan iki temel kriter bulunmaktadır:

I. Tümüyle bir ülkede elde edilmiş veya üretilmiş eşya

Tümüyle bir ülkede elde edilen veya üretilen eşya, doğal olarak o ülke menşeli kabul edilir. Buna göre tümüyle bir ülkede elde edilmiş veya üretilmiş eşya ifadesinden,

1. O ülkede doğmuş ve yetiştirilmiş canlı hayvanlar,

2. O ülkede avcılık (vurma, kapanla avlama, toplama veya yakalama) veya balıkçılıkla elde edilen ürünler,

3. O ülkede yetiştirilmiş canlı hayvanlardan elde edilen ürünler,

4. O ülkede hasat edilen ya da toplanan bitkiler ve bitkisel ürünler,

5. O ülkede çıkarılan ya da temin edilen 1.-4. Tanımları hariç mineral ürünler ve doğal olarak oluşan maddeler,

6. O münhasıran deniz ürünlerinden kendi fabrika gemilerinin bordasında üretilen ürünler,

7. O ülkede yapılan işleme ve imalat işlemlerinden veya tüketimden sonra ortaya çıkan ve yalnızca kullanılıp atılmaya veya hammaddelerin geri kazanılmasına müsait atık ve hurdalar,

8. O ülkede, sadece 1-7. Maddelerde tanımlanan ürünlerden üretilmiş veya elde edilmiş eşya

Anlaşılır.

II. Esaslı dönüşüm kriteri

Eşyanın üretiminde iki ya da daha fazla ülkenin payı bulunduğunda uygulanabilecek dönüşüm kriterleri şu şekildedir:

" Malın gümrük tarifesi değişmelidir.

" Katma değer yaratılmış olmalıdır (Kuralları çerçevesinde)

" İki aşamalı esaslı dönüşümden geçmelidir.

" Kullanılan tüm ithal girdilerin nihai ürünün gümrük tarifesinden başka tarifelerde yer almalıdır.

Ürünün menşei statüsünün getirdiği avantajlar

Bir ürünün menşe statüsü belirlenirken, ilk soru ürünün "tamamen bir ülkede elde edilen" bir ürün olup olmadığıdır. Eğer ürün "tamamen bir ülkede elde edilen" ürün tanımını karşılıyor ise o ülke menşeli olarak kabul edileceği açıktır. Eğer ürün "tamamen bir ülkede elde edilen ürün değil ise bu durumda yapılan işlem ve işçilik değerlendirilerek menşe statüsü belirlenir

Burada Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi Kapsamında Tercihli Rejimden Yararlanacak Eşyanın Menşeinin Tespitine İlişkin Kararda değişiklik yapılarak; menşeli ürünlerin Türkiye Cumhuriyetine ithalinde, doğrudan nakledilmiş olmaları koşuluyla, Faydalanan Ülkenin gümrük idareleri veya diğer yetkili resmi idarelerince düzenlenen Form A menşe belgesinin veya fatura beyanının ibrazı üzerine söz konusu ürünler tercihli rejimden faydalanabilmesinin yolu açılmıştır.

Keza; Eşyanın Tercihli Menşeinin Tespiti Hakkında Yönetmelik ve buna ilişkin 7 seri nolu Gümrük Genel Tebliğin ile; Türkiye Cumhuriyeti ile Tunus Cumhuriyeti, Fas Krallığı, İsrail Devleti, Suriye Arap Cumhuriyeti, Mısır Arap Cumhuriyeti, EFTA Devletleri arasında imzalanan anlaşmaların menşe açısından usul ve hükümlerinin uygulanması gerektiği belirtiliyor.

Menşe terimlerinin anlamları

İmalat: Montaj veya özel işlemler de dahil olmak üzere her türlü işçilik veya işleme tabi tutmayı,

Madde: Ürünün imalatında kullanılan herhangi bir girdi, hammadde, parça veya aksamları,

Ürün: Bilahare başka bir imalatta da kullanılması söz konusu olsa bile, imal edilmiş ürünü,

Eşya: Hem madde hem de ürünü,

Gümrük Kıymeti: Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması'nın VII'nci maddesinin uygulanmasına dair Gümrük Kıymetine İlişkin 1994-Dünya Ticaret Örgütü Anlaşması'na göre tespit edilen kıymeti,

Fabrika Çıkış Fiyatı: Ürün için taraf ülkelerden birinde, nihai işçilik veya işlemin gerçekleştirilmesini üstlenen imalatçıya fabrika çıkışı itibarıyla ödenen, kullanılan bütün madde kıymetlerinin dahil edilmiş olduğu, elde edilmiş ürünün ihracında geri ödenmiş veya ödenecek yurt içi vergilerin tenziliyle bulunan fiyatı,

Maddelerin Kıymeti: Kullanılan menşeli olmayan maddelerin ithalatı esnasındaki gümrük kıymeti, bunun bilinmemesi veya tespit edilememesi halinde ise taraf ülkelerden birinde maddeler için ödenen tespiti mümkün ilk fiyatı,

Menşeli Madde Kıymeti: "Maddelerin Kıymeti" tanımına uygun olarak, gerekli değişiklikler yapılarak uygulanan, bu tür maddenin gümrük kıymetini,

Katma Değer: Fabrika çıkış fiyatından eşyaya dahil edilen, bu Yönetmeliğin 4 üncü maddesinde sayılan ve kümülasyonun mümkün olduğu diğer ülkeler menşeli her bir maddenin gümrük kıymetinin veya bu kıymetin bilinmemesi veya tespit edilememesi halinde ilgili taraf ülkede veya Türkiye'de bu madde için ödenmiş ilk doğrulanabilir fiyatın çıkarılması ile bulunan değeri,

Menşe İspat Belgesi: EUR.1 Dolaşım Sertifikası, EUR-MED Dolaşım Sertifikası, Fatura Beyanı veya EUR-MED Fatura Beyanını,

ifade eder.

Sorunlar, Cezalar ve bazı önlemler

Esasen, dünyada oluşan ticaret bölgeleri, ülkelerin oluşturdukları birlikler, tercihli anlaşmalar, dikkate alındığında, ithalat esnasında vergileme ve diğer kolaylıklardan yararlanma bakımından eşyanın menşei önem taşıyor. Serbest Bölgelerden yapılan ithalatta bile; taraf ülke gümrük idareleri, nakliyeleri esnasında kendi ülkesi içinde bulunan bir serbest bölgeyi kullanan ve bir menşe ispat belgesi kapsamında ticarete konu olan eşyanın başka eşyayla değiştirilmemesinin veya hasara uğramasını önleyici normal işlemler dışındaki herhangi bir işleme tabi tutulmamasının temini konusundaki her türlü tedbirin alınacağının yönetmelikte belirtilmiş olması da işin ciddiyetini ortaya koyuyor.

Bu güne kadar, özellikle uzakdoğu menşeli ürünlerin, uzunca bir süredir mercek altına alınmış olması neticesinde yapılan inceleme ve soruşturmalara dayalı olarak birçok firmanın adli makamlara sevk edildiği biliniyor. Eşya menşeinin farklı beyan edilmesi kaçınılan vergi ve resimlerin cezaları ile birlikte tahsil edilmesi gerekiyor.

Öte yandan; İhracatçılarımızın, ihraç ettikleri ürünlerin gittiği ülke önem taşıyor. Bunun yanı sıra, ihraç edilen ürünün bünyesinde kullanılan ürünlerin menşei de önem taşıyor. Neticede, karşı ülke eşya menşeine göre işlem yapıyor. Örneğin; AB'ye ihraç ettiğimiz Ton Balığı miktarı Türkiye üretiminden fazla ise, AB yetkilileri konu hakkında inceleme başlatıyor. Dolayısıyla, ithalatta ve ihracatta eşya menşeinin doğru olarak tespiti ve uygulanması, dış ticaretin önemli konularından biri oluyor.

Menşe konusunda, söz konusu Yönetmelik hükümlerine aykırı fiiller hakkında; 4458 sayılı Gümrük Kanunu <http://www.mevzuat.net/gumruk/kanun/kanun4458.aspx> ile Kaçakçılıkla <http://www.mevzuat.net/gumruk/kanun4926.aspx> Mücadele Kanunu ve ilgili diğer mevzuat hükümlerinin uygulanacağı belirtilerek konunun önemine dikkat çekilmiş oluyor.

Bu arada, Gümrük Müsteşarlığı'nca 2008 yılında devreye sokulan Yetkilendirilmiş Gümrük Müşavirliği Sistemi ile de; "Tercihli ticaret anlaşmaları çerçevesinde onaylanmış ihracatçı yetkisi başvurusuna konu eşyanın menşe kurallarına uygunluğunun tespiti" hizmeti YGM'lere verilmiş bulunuyor. Müsteşarlığa, bu kadar büyük bir ticaret hacmi içinde Müsteşarlığa yardımcı bilgileri üreten YGM Sisteminin geliştirilmesi yerinde olacak gibi gözüküyor. Bu anlamda, Müsteşarlığın, menşe konusunda yapılacak tespitleri çeşitlendirmesi ve YGM sistemi ile bunu realize etmesi gerekiyor.