HES’lerde balık göçüne bilimsel çözüm: Türbinlere ‘Bypass’ sistemi

Başak Nur GÖKÇAM

Hidroelektrik santral­lerinde (HES) aşa­ğı yönlü balık göçü sırasında yaşanan kayıplar, birçok türün popülasyonun­da ciddi azalmaya yol açarken, bu soruna yönelik geliştiri­len yeni bir sistem umut ver­di. Hacettepe Üniversitesi ta­rafından yürütülen kapsamlı araştırma kapsamında, nehir tipi HES’lerde balıkların tür­binlere girmeden güvenli şe­kilde yönlendirilmesini sağla­yan yenilikçi bir yönlendirme sistemi geliştirildi.

Araştırmayla, hidroelekt­rik enerjisinin sürdürülebilir ve verimli üretimi sağlanırken biyolojik çeşitliliğin korunma­sı hedefleniyor. Sistem saye­sinde, aşağı yönde göç eden ba­lıkların türbinlere yönelerek zarar görmesinin önüne geçil­mesi ve ekosistem üzerinde­ki baskının azaltılması amaç­lanıyor. Hacettepe Üniver­sitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Serhat Küçükali, hidroelektrik ener­jisinin düşük karbonlu ve gü­venilir bir kaynak olduğunu ancak nehir tipi HES’lerde ba­lık göçü açısından ciddi riskler barındırdığını söyledi. Küçü­kali, özellikle aşağı yönlü göç sırasında balıkların türbinle­re yönelmesinin göçmen tür­ler için hayati kayıplara yol aç­tığını vurguladı.

Araştırma kapsamın­da Türkiye’nin doğal ve en­demik balık türlerini temsil eden 4 familyaya ait 8 göç­men balık türüyle çalışıldı­ğını belirten Küçükali, el­de edilen verilerin Türkiye genelinde yayılış gösteren 100’den fazla balık türünün sistemle etkileşimini öngör­mek açısından önemli oldu­ğunu ifade etti. Çalışmanın temel amacının, balık popü­lasyonlarını korurken hidro­elektrik enerjisinin verimli kullanımına katkı sağlamak olduğunu dile getirdi.

Güvenli geçiş hedefleniyor

Araştırma çerçevesinde, ba­lıkların türbinlere ulaşmadan güvenli şekilde yönlendiril­mesini sağlayan özel bir ızgara ve yönlendirme duvarı sistemi geliştirildi. Prof. Dr. Küçükali, “Bu sistemle 8 farklı göçmen balık türünün yarıdan fazla­sının türbinlere girmeden by­pass kanalı üzerinden güvenli geçişini hedefledik” dedi.

Kırmızı listede yer alan ve HES’lerden doğrudan etkile­nen hassas türlerin özel olarak takip edildiğini belirten Küçü­kali, bu türlerden elde edilen bulguların diğer göçmen balık­lar için de yol gösterici olduğu­nu söyledi. Yeni sistemin yal­nızca ekolojik değil, hidrolik açıdan da avantaj sunduğunu vurgulayan Küçükali, türbin girişlerinde oluşan enerji kay­bının azaltıldığını kaydetti.

Literatürdeki çalışmalar­dan farklı olarak 10 milimetre ızgara açıklığına sahip Opper­mann profili kullandıklarını belirten Küçükali, küçük boy­lu balıklar dahil olmak üzere geniş bir yelpazede deneyler yürüttüklerini aktardı. Labo­ratuvar ortamında yaklaşık bin canlı balıkla yapılan test­lerde, balık türüne bağlı ola­rak geçiş verimliliğinin yüzde 20 ile 60 arasında arttığı, ba­zı senaryolarda ise yüzde 100 koruma sağlandığı bildirildi.

Yasal düzenleme çağrısı

Sistemin Türkiye’de uygulanabilirliğine de değinen Küçükali, benzer çözümlerin Almanya başta olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde zorunlu olarak uygulandığını hatırlattı. Türkiye’de de nehir tipi HES’lerde balıkların korunması için yasal düzenlemeler yapılması gerektiğini belirten Küçükali, bu tür sistemlerin lisanslama aşamasında zorunlu hale getirilmesinin önemine dikkat çekti.

Üretimdeki kayıplar azalacak

Araştırma bulgularının ilgili kamu kurumlarıyla paylaşılmasını istediklerini ifade eden Küçükali, pilot bir nehir tipi HES’te sistemin uygulanarak izleme çalışması yapılmasının hedeflendiğini söyledi. Yeni tasarımın, hem enerji üretiminde kayıpları azaltması hem de nesli tehlike altındaki balık türlerinin korunmasına katkı sağlaması bekleniyor.