Türkiye enerji sisteminde arz güvenliği esneklik ve piyasa tasarımı

İHSAN ERBİL BAYÇÖL (Enerjisa Üretim CEO’su)

Enerji sektöründe bugün süren tartışmaların mer­kezinde aslında son de­rece yalın bir gerçek yatıyor: Sa­dece kurulu gücü artırmak ya da şebekeye yeni hatlar eklemek ar­tık yeterli değil. Bir enerji siste­mi, ancak esneklikle işletilebildiği ölçüde ayakta kalabiliyor ve bek­lenmedik durumlara karşı daya­nıklılık kazanıyor.

Nitekim nisanda İspanya’da ya­şanan kriz sonrası yayımlanan ilk raporlar da bunu açıkça ortaya koydu. Ülkede bir blackout riskini bertaraf eden unsur, kurulu gücün büyüklüğü veya şebeke altyapısı­nın kapsamının ötesinde sistemin esneklik kapasitesiydi. Bugün Kıta Avrupası’nın enerji politikalarının yeni odağı da bu nedenle net: Siste­mi tüm bileşenleriyle daha çeşit­lendirilmiş, daha esnek, daha diji­tal ve kaynak kullanımını —finans dahil— çok daha akıllı şekilde yö­neten bir yapıya dönüştürmek.

Türkiye’de trafik sıkışıp yollar kilitlenmeye yaklaştığında ilk ref­leksimiz genellikle aynıdır: “Keş­ke bir şerit daha olsa, yeni bir yol yapılsa…” Oysa gerçek çözüm çoğu zaman yeni asfalt dökmekten geç­mez. Asıl farkı yaratan, trafiği akıl­lı şekilde yöneten sistemlerdir.

Bugün kullandığımız ve anlık yoğunluğu gösteren navigasyon uygulamalarını bir düşünün. Eğer bu dijital çözümler olmasa, trafi­ğin nasıl hızla kontrolden çıkabile­ceğini hayal etmek bile zor. Çünkü bugün şehirlerin akışını güçlendi­ren unsurlar, yolların genişliğinin ötesine geçen, verinin, teknoloji­nin ve yönetim kabiliyetinin akıl­lıca kullanılmasını mümkün kılan çözümlerden oluşuyor.

Bu noktada Almanya’da adı gi­derek daha fazla anılan bir isim öne çıkıyor: Ekonomi ve Ener­ji Bakanı Katherina Reiche. Reic­he, kariyerinin ilk bölümünde si­yasette edindiği deneyimin ardın­dan 2016–2024 yılları arasında E.ON ve RWE/Innogy bünyesin­de dağıtım ve network yönetimini doğrudan yönetti; yani enerji sis­teminin tam kalbinde, gerçek ope­rasyonların mutfağında yetişti. 2024’ten bu yana ise Almanya’nın enerji dönüşüm mimarisini şekil­lendiren ekibin stratejik isimle­rinden biri.

Reiche son dönemde eleştiri­lerin odağında. Bunun temel ne­deni ise enerji sisteminin fiziksel gerçeklerini popülist beklentile­re feda etmeyi kesin biçimde red­detmesi. Çatı güneş teşviklerin­de akılcı sınırlar getirilmesinden, bölgesel fiyatlama ve sistem kul­lanım ücretlerinin yeniden tasar­lanmasına, feed-in tariff mekaniz­malarının sabit alım garantilerin­den rekabetçi ihale modellerine evrilmesine kadar pek çok önerisi kısa vadede kolay kabul görmese de, enerji uzmanlarına göre uzun vadede kaçınılmaz ve sistem bü­tünlüğü için gerekli adımlar.

Reiche’nin yaklaşımı, enerji dö­nüşümünün destek mekanizma­larının yanında işletme gerçekleri, şebeke esnekliği ve piyasa tasarı­mının bütüncül uyumuyla başarı­labileceğini hatırlatan önemli bir hatırlatma niteliği taşıyor.

Bugün Almanya’nın yaşadığı sı­kışma, aslında Türkiye’nin de ya­kından bildiği bir tablo. Onlarda olduğu gibi bizde de tüketimin iki katına kadar lisanssız güneş kuru­lumuna izin verilmesi, sanayicile­ri kısa sürede hızlı ve kontrolsüz bir yatırım yarışına sürükledi. Öğ­le saatlerinde piyasa fiyatlarının neredeyse sıfıra düşmesi, sistem dengesini zayıflatan bir tablo or­taya çıkardı. Dahası, bu santraller için yalnızca mahsuplaşma kura­lında yapılacak küçük bir değişik­lik, mevcut yatırım modelinin fi­nansal temelini bir gecede orta­dan kaldırabilecek güçte.

Tam da bu nedenle, Almanya’da Katherina Reiche’nin altını çizdi­ği nokta Türkiye için son derece tanıdık: “Destekler sistemi boz­mayacak şekilde, doğru yerde, doğru maliyet sinyalleriyle, doğru zamanda devrede olmalı.”

Bu yaklaşım, enerji dönüşümü­nün doğru teşvik tasarımı, doğru yönlendirme ve sistem bütünlü­ğünü koruyan akıllı politikalar sa­yesinde geleceğini açık biçimde gösteriyor.

Enerji dönüşümü yalnızca yeni kapasite eklemekle başarılabile­cek bir süreç değil. Önümüzde du­ran gerçekler ve beklentilerimizi bütüncül bir çerçevede şöyle özet­leyebiliriz:

1-Türkiye’nin elektrik tale­bi istikrarlı biçimde artı­yor. Bu artışın ana sürük­leyicisi hane halkı ile ticarethane ve KOBİ tüketimi. Sanayinin ye­niden ivme kazanması halinde arz tarafında baskı oluşması olası.

2-Kendi iç talebimizin ya­nında, bölgenin enerji te­darikçisi olma hedefimizi de hesaba katmalıyız. Bu nedenle arz planlamalarının, iç tüketimin üzerinde bir vizyonla kurgulan­ması kaçınılmaz.

3-Kuraklık her yıl daha sert bir şekilde etkisini artırı­yor. Hidroelektrik kapasi­temizi kimi zaman fiyatları den­gelemek, kimi zaman da esneklik sağlamak için kullanıyoruz ancak mevcut yaklaşımın yeniden göz­den geçirilmesi gerekiyor. Özellik­le sınır aşan nehirlerde kuraklığın yönetimi çok boyutlu bir politika tasarımı gerektiriyor.

4-Doğal gaz santralleri eko­nomik açıdan zorlayıcı bir eşikte. Rüzgâr ve güneşin hızla artan payı karşısında şebeke güvenliği için bu santrallerin sis­temde nasıl sürdürülebilir biçim­de tutulacağı kritik bir soru.

5-Yenilenebilir enerji ekip­manlarında güçlü bir üre­tim kapasitesine sahibiz. Orta–uzun vadede Türkiye’nin rolünün ne olacağı netleşmeli: Av­rupa için bir tedarik üssü mü ola­cağız, yoksa rekabeti Çin’e mi bı­rakacağız?

6-Enerji depolama teknolo­jileri hızla yaygınlaşırken, sistemin esnekliği için ye­ni bir temel unsur haline geliyor. Batarya projelerinin şebekeye en­tegrasyonu, piyasa mekanizma­larındaki konumu ve finansman modelleri için net bir yol haritası gerekiyor.

7-Dağıtım şebekelerinde modernizasyon ihtiya­cı büyüyor. Artan dağıtık üretim, elektrikli araçlar, ısı pom­paları ve talep yönetimi uygula­maları, mevcut şebeke işletme modellerinin ötesinde dijital ve öngörülü bir kapasite yönetimini zorunlu kılıyor.

8-Piyasa tasarımı, dönüşü­mün hızına yetişmek zo­runda. Kapasite meka­nizmaları, esneklik piyasaları ve tüketici tarafı katılımını güçlendi­ren modeller; rekabeti ve yatırım iştahını doğru yönlendirecek şe­kilde yeniden kurgulanmalı.

Yukarıdaki tüm başlıklar ana hususlardan bazılarını oluşturu­yor. Her biri çok farklı çalışma­lar, teknik hazırlıklar ve politika tasarımları gerektiriyor. Ancak hepsinin buluştuğu ortak bir pay­da var: Esnek (flexible), dijital, hızlı uyum sağlayabilen ve değişi­mi yönetme kapasitesi yüksek bir enerji sistemi.

Bu çerçeve, Türkiye’nin enerji dönüşümünde sürdürülebilir, re­kabetçi ve dayanıklı bir mimari­nin temelini oluşturacak.