AB'nin enerjide "kurtuluş yolu" Türkiye'den geçiyor

HİLAL SARI

Avrupa ülkelerinin politik olarak gerilimli ilişkiler içinde olduğu dünyanın en bereketli doğalgaz kaynaklarına sahip ülkesi Rusya’dan, enerji anlamında bağımsız olması için birçok seçenek bulunuyor. Şubat ayında Ukrayna’da gerçekleşen devrimin ve Başbakan Yanukoviç’in görevinden alınmasının ardından Rusya’nın enerji şirketi Gazprom’un Ukrayna doğalgazına zam yapması AB'yi rahatsız etti. The Economist’te yer alan analize göre Avrupa Birliği ülkeleri ve kıta Avrupası’ndaki ülkeler alternatif doğalgaz kaynakları için farklı seçenekleri ciddi şekilde değerlendiriyor ve somut adımlar atıyor. 45 milyar dolar yatırımla Şah Deniz doğal gazını Azerbaycan üzerinden Türkiye’ye ve buradan Avrupa’ya taşıyacak olan TANAP da bu alternatifl erden birini oluşturuyor. TANAP'ın Avrupa'ya yılda 10 milyar metreküp doğalgaz taşıması planlanırken ABD transatlantik ticaret anlaşmasına "Avrupa'ya LNG ihracını kolaylaştıracak maddeler" koymayı amaçlıyor.

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin geçtiğimiz yıl eski Ukrayna Başbakanı Viktor Yanukoviç'in Avrupa Birliği ile imzalanacak ticaret anlaşmasından vazgeçmesini istemişti. Bu isteğinin karşılığında da sınırsız doğalgaz kaynaklarını uygun fiyatla rüşvet gibi sunuyordu. Ukrayna bereketli Rus gazından her yıl bol miktarda alıyordu ve metreküp fiyatı sadece 268.5 dolardı. 2013 yılında toplam 28 milyar metreküp Rus gazı kullanan Ukrayna için hesap 7.5 milyar dolar ediyordu. Fakat Şubat devrimi Yanukoviç'i koltuğundan edince doğalgaz bir havuç olmaktan çıkıp boğaza takılan kılçığa dönüştü. 1 Nisan'da Rusya'nın dünya lideri doğalgaz şirketi Gazprom CEO'su Alexei Miller Ukrayna'ya gönderilen doğalgazın fiyatının yüzde 44 artarak metrekübü 385.5 dolara yükseldiğini açıkladı. Yanukoviç'in ülkeyi terk etmesinin ardından kurulan geçici Ukrayna hükümeti Batılı hükümetlerle alternatif enerji tedarik yolları için görüşmeler yürütüyor.

Bu haber Avrupa Birliği için kaygı vericiydi. Ukrayna'nın Gazprom'a Miller'in verdiği bilgilere göre zaten 1.7 milyar dolar borcu vardı. Bugün itibariyle bu borç 2.2 milyar dolara yükseldi. Geçtiğimiz günlerde Reuters'da yer alan bir habere göre Ukrayna hükümeti Rus doğal gaz şirketi Gazprom'a olan borcunu azaltmak için son ödeme tarihini yine geçirdi. Bir Gazprom yetkilisi Reuters ajansına, "Ukrayna'dan sıfır ödeme yapıldı" dedi. Eğer Ukrayna borçlarını ödememeye devam ederse – ki dış yardım almadan bu mümkün değildi – Gazprom Ukrayna'ya akan gaz musluğunu kapatabilirdi. Gazprom daha önce Ukrayna'nın son ödeme tarihini geçirdiği durumlarda bir cezai işlem yapmamıştı. Fakat 2005 ve 2008 yıllarının kış aylarında fiyat konusunda yaşanan anlaşmazlıklar nedeniyle Ukrayna'ya doğal gaz nakli durdurulmuştu.

AB Gazprom'un güvenilir bir tedarikçi olduğunu belirtiyor

Geçtiğimiz günlerde Kırım'la yükselen gerginliğin ardından Gazprom Yönetim Kurulu Başkanı Aleksey Miller ile Avrupa Komisyonu'nun Enerjiden Sorumlu Üyesi Günter Öttinger Strasbourg'da bir çalışma toplantısı için bir araya geldi. Tarafl ar Rusya'nın Avrupa'ya yönelik doğalgaz tedariki hususunu görüştü. Gazprom'un yaptığı yazılı açıklamaya göre Avrupa Gazprom'un doğalgaz piyasası için güvenilir bir tedarikçi olduğunu ve bu niteliğini gelecekte de korumaya kararlı olduğu vurgulandı. Taraflar ayrıca Rus doğalgazının Avrupa'daki alıcılara kesintisiz aktarımı konusunda Ukrayna şirketi Naftogaz'ın yükümlülüklerini harfiyen yerine getirmeyi sürdürmesi yönündeki beklentilerini ifade etti.

Ukrayna üzerinden geçen boru hattında gaz yavaşlatılabilir

Aslında bu anlaşmazlığın prensipte Ukrayna üzerinden daha batıdaki ülkelere giden gaz üzerinde bir etkisi olmaz. The Economist'te yer alan analize göre Gazprom Ukrayna'nın artık 28 milyar metreküp gaz için hakkı olmadığını belirtmek ister ve Ukrayna üzerinden geçen boru hatlarında akışın hızını azaltabilir. Fakat Ukrayna yine de bu gazın bir kısmını alırsa ya da Gazprom Ukrayna'dan geçen boru hatlarını tamamen kapatırsa Avrupa'ya gidecek gaz arzı ciddi şekilde zarar görebilir.

Avrupa gazının yüzde 24'ünü Rusya'dan alıyor ve bu gazın yarısı – yılda 80 milyar metreküp – Ukrayna üzerinden geliyor. Rusya ve Ukrayna arasındaki bir anlaşmazlık Ocak 2009'da doğalgaz boru hatlarının iki haftalığına kesilmesine yol açmış ve Avrupa'yı şaşkınlığa uğratmıştı. Naftogaz'ın Gazprom'a olan 2,2 milyar doları aşkın borcunun üzerinde özellikle duruldu. Özerk Kırım Cumhuriyeti'nin Ukrayna'dan ayrılıp Rusya'nın bir parçası olmaya karar vermesinin ve referandumla bunu resmileştirmesinin ardından doğu bölgelerinde gerginliğin devam ettiği Ukrayna'da bugün yapılacak benzer bir kesintinin kısa vadede (haftalar ya da birkaç ay) 2009'daki kadar yıkıcı olmayacağı belirtiliyor.

AB stoklarında 36 milyar metreküp gaz bulunduruyor

Yaz ayları olması sebebiyle Avrupa ülkelerinin Rus gazına bağımlılığı nispeten azalıyor. Tabii bu dönemde normalde doğalgaz depolama tesisleri dolduruluyor. Öte yandan 2013 kışı Avrupa'da ılıman geçmesi sebebiyle depolama alanlarının dolu olduğu belirtiliyor. Enerji danışmanlığı şirketi Energy Aspects'ten Richard Mallinson AB ülkelerinin şu anda depolama tesislerinde 36 milyar metreküp doğalgaz stoğu olduğu- AB'nin enerjide "kurtuluş yolu" Türkiye'den geçiyor Avrupa'nın Rusya gazından bağımsız hale gelmesi mümkün. Fakat zaman, para ve istikrarlı bir politik niyet gerektiriyor. ABD'nin kaya gazı devriminden sonra enerji piyasasında dünya dengeleri değişiyor, Türkiye de Avrupa Birliği'nin alternatif gaz kaynaklarına ulaşması için önemli oyunculardan biri haline geliyor. Avrupa Birliği'nin '3'üncü enerji paketi' Rus gazına bağımlı olma riskini bertaraf etmek için kıta ülkeleri arasında daha fazla ara bağlantı hattının kurulmasını ve akışı yavaşlatan yöntemleri teşvik ediyor. Bu sistem doğalgaz maliyetlerini artırsa da, Gazprom'un muslukları kapatma tehlikesine karşın yastık görevi görüyor. nu ve bu seviyenin geçtiğimiz yılın aynı dönemlerine göre 15 milyar metreküp daha fazla olduğunu belirtiyor. Tüm depolama alanını gazla doldurmak istediğinde ise AB bu miktarın iki katı kadar toplam 75 milyar metreküp doğalgaz stoklayabiliyor.

Avrupa ara tesislerle gaz arzını sınırlandırıyor

AB'nin gaz stoklamasının kullanışlı fakat pütürlü bir çözüm yolu olduğu belirtilen habere göre Letonya gibi bazı Avrupa ülkelerinin neredeyse bir yıl yetecek gaz stoğu varken, Moldovya ve Makedonya gibi bazı ülkelerin ise hiç stoğu olmadığı belirtiliyor. Fakat bu dengesizliğin bertaraf edilmesinin Avrupa boyunca döşeli olan boru hatlarının ara bağlantı tesisleri sebebiyle çok da mümkün olmadığının altı çiziliyor. Ulusal gaz şirketleri sınır bölgelerinde ara bağlantı borularına sahip çünkü gazın tamamen serbestçe akışı daha düşük maliyet sağlıyor. Fakat Avrupa Birliği'nin '3'üncü enerji paketi' Rus gazına bağımlı olma riskini bertaraf etmek için daha fazla ara bağlantı hattının kurulmasını ve akışı yavaşlatan yöntemleri teşvik ediyor.

Gaz bağımsızlığı için AB içinde yeni hatlar

Polonya 2011 yılından bu yana Stork doğalgaz boru hattı ile Çek Cumhuriyetine bağlandı. 2017'den önce ise 10 milyar metreküp kapasiteli bir bağlantının inşaasının başlayacağı belirtiliyor. Slovakya çok yakın bir zamanda Macaristan'a bir boru hattı açtı. Almanya artık İtalya'ya hatta Polonya ve Çek Cumhuriyeti'ne gaz gönderebiliyor. Eğer politik niyet AB ülkelerinin karşılıklı destek olmasını sağlarsa – 2009'da bu niyet çok da net değildi – AB doğalgaz konusunda dayanışma halinde daha güçlü kalabilir.

Öte yandan eski Sovyet ülkelerinin birçoğu halen Rusya'ya doğalgaz konusunda aşırı bağımlı durumda. Estonya, Litvanya ve Letonya Rusya gazından başka hiçbir yerle boru hattı bağlantısı yok. Polonya ve Litvanya arasında bir bağlantı hattının inşaası 2018 yılında başlayabilir fakat o zamana kadar Letonya'nın güçlü stoklarının Rusya'nın ani ve beklenmedik kararlarına karşı güvence sağladığı belirtiliyor.

Taze AB ülkesi Bulgaristan'ın da bariz bir problemi var. Bulgaristan toplam doğalgaz ihtiyacının yüzde 89'unu Rusya'dan sağlıyor. Fakat bu gazın tamamı Ukrayna toprakları üzerinden geliyor ve ülkenin stoklarının (iki aylık tüketimi karşılayamayacak kadar az) sınırlı olduğu ifade ediliyor. Sırbistan'la bir boru hattı bağlantısı inşaa etmek için planlarını hızlandıran Bulgaristan, Yunanistan'da planlanan sıvı doğalgaz terminaliyle de bağlanmayı hedefliyor.

Rusya Almanya'ya Kuzey Akım'dan direk gaz gönderebilir

Öte yandan bu iyi planlamış ara bağlantılar gaz arzı olduğu müddetçe ve bu bağlantılara gaz geldiği müddetçe işlev görebilir. Rusya Ukrayna'yı cezalandırmak için muslukları kapatırsa Avrupa gazını nereden alacak? Cevap yine Rusya! Rusya biraz da bu ihtimal göz önünde bulundurarak inşaa ettiği North Stream (Kuzey Akım) Boru Hattı aracılığıyla Almanya'ya direk gaz gönderebilir. Dolayısıyla Rusya isterse yakın komşularına gaz kesintisi yaparken en büyük pazarını halen koruyabilir. Avrupa'nın bu süreçte alternatif kaynaklar bulması mümkün fakat zor. Habere göre Norveç'ten 10 milyar metreküp doğalgaz gelebilir.

Norveç Statoil hisseleri krizin ardından yüzde 7 yükseldi

Norveç Bankası ABG Sundal Collier analisti John Olaisen Ukrayna'da gerçekleşen devrimden bu yana Norveç'in devlete ait enerji şirketi Statoil'in hisseleri yüzde 7 değer kazandı. Fakat buna karşın AB içerisinde daha fazla gaz üretimi çok da mümkün görünmüyor.

Hollanda'da kamu oyu karbon emisyonları ve Groningen doğalgaz sahasındaki sondaj çalışmalarına bağlı minik depremler sebebiyle ülkenin daha az gaz çıkartmasını istiyor. İngiltere'nin gaz sahalarının da gittikçe tükendiği belirtiliyor. Kuzey Afrika da Arap Baharı sonrasında terörist tehditleri ve diğer huzursuzluklar sebebiyle güvenilir bir gaz tedarikçisi olmadığını kanıtladı. İtalya'nın bir zamanlar güvenilir gaz tedarikçisi olan Libya'dan gaz ithalatının 2013 yılında yüzde 11.9 düşüş yaşadığı, yerel talebin patlama yaşadığı Cezayir'den ise arzın yüzde 40 azaldığı belirtiliyor.

Orta vadede birkaç ay ya da birkaç yıl sürecek bir doğalgaz kesintisinde Avrupa halen Rusya'nın gaz kontrolüne karşın kırılgan bir yapıya sahip. Bu sebeple Rusya Devlet Başkanı Putin'in Kırım'ın ihlalinde ya da aklından geçirdiği Ukrayna'nın doğu bölgelerine ilşkin eylemlerine Avrupa'nın kararlı bir biçimde itiraz edemeyeceğini düşündüğü belirtiliyor. Fakat Rusya'nın tehdit unsuru olarak kullandığı bu kırılganlık zamanla azalacağı ve Rusya'nın bu süreçteki tavrı sebebiyle çok şey kaybedebileceği belirtiliyor.

Türkiye alternatif gaz kaynaklarına 45 milyar $'lık TANAP'la köprü oluyor

Önümüzdeki on yıl boyunca doğalgaz ihtiyacının artacağı eğilimi göz önüne alındığında Avrupa uzun vadede Rus gazından bağımsızlığın yollarını arıyor. Danışmanlık şirketi AT Kearney'e gmre Avrupa'nın gaz ithalatı 2020 yılında bugünkü 327 milyar metreküpten 413 milyar metrekübe yükselecek. Bu noktada Türkiye Rus gazına alternatif kaynakların Avrupa'ya gidebileceği yollar üzerinde durarak jeopolitik önem kazanıyor. Türkiye ve Azerbaycan, bugüne kadar başarı ile yürüttükleri projelerine bir yenisini daha ekleyerek dünya enerji piyasalarında ses getirecek dev bir projeye Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi'ne (TANAP) imza attı. İki kardeş ülke, Türkiye ve Azerbaycan'ın iş birliğiyle ortaya çıkan bu dev proje ile Avrupa'nın ve Türkiye'nin doğalgaz ihtiyacını karşılamayı bunun yanı sıra bölgede gaz çeşitliliğinin sağlanmasını hedefl iyor. Azeri gazını Avrupa'ya taşıyacak ve Türkiye'de yaklaşık 1800 kilometre kat edecek Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi'nin yapımına bu yıl içinde başlanması planlanıyor. Öte yandan geçtiğimiz günlerde proje yönetimini yapan şirket TANAP'ın bazı anlaşmazlıklar sebebiyle ertelendiğini açıklamıştı. TANAP Doğal Gaz İletim A.Ş. Genel Müdürü Saltuk Düzyol, Ankara'da düzenlenen enerji konferansında yaptığı açıklamada, Şah Deniz doğal gazını Azerbaycan üzerinde Türkiye'ye ve buradan Avrupa'ya taşıyacak olan TANAP'ın bu yıl içinde başlaması planlanan inşaatının, kamulaştırmada karşılaşılan zorluklar ve projedeki pay oranları konusunda anlaşmazlıklar nedeniyle ertelendiğini söyledi. Enerji Bakanı Taner Yıldız geçtiğimiz ayın başlarında TANAP'ın önemli bir değişiklik olmazsa 21 ilden geçeceğini açıklamıştı. Yıldız, bu illerde ciddi bir şantiye faaliyeti başlayacağını belirterek "Proje kapsamında yaklaşık 5 bin kişi istihdam edilecek" diye konuştu. Üretim alanlarına yatırımın 4 yılda 30 milyar dolara yakın olacağına dikkati çeken Yıldız, İtalya'nın sonuna kadar gidecek bu boru hattı için toplamda 45 milyar dolarlık yatırım yapılacağını bildirdi.

Transatlantik ticaret anlaşmasının satır arasında ABD kaya gazı

ABD Kongre Araştırma Hizmetleri (CRS) altı ay kadar önce Batı Avrupa'nın enerji güvenliği konusunda bir rapor yayınlamıştı. Bu raporda Gazprom'a alternatif seçenekler değerlendirilmiş Kuzey Afrika, Merkez Asya gazı ve ABD sıvı doğal gaz ithalatları seçenek olarak sunulmuştu. Raporda Rus gazının yerini alabileceklerin bulunduğu fakat tam bir bağımsızlığın imkansız olmasa bile zor olduğu çünkü tüm diğer alternatiflerin de zorlukları olduğu belirtilmişti. International Business Times'da yer alan haberde Şah Deniz gazını Avrupa'ya taşıması planlanan TANAP'ın, inşaasında yaşanan gecikmeler sebebiyle zorluklar olabileceği ve Avrupa boru hatlarının İtalya altyapısına bağlanmasının da ayrı güçlük oluşturacağı belirtiliyor.

Kıta Avrupası'nın enerji bağımsızlığına çare olarak en çok bahsedilen çözümün ise ABD'deen ithalat edilecek olan sıvı doğal gaz (LNG) olduğu ifade ediliyor. Kaya gazı devrimi yaşayan ABD 2015'ten itibaren LNG ihraç etmeye başlayacağı belirtiliyor. LNG bugün de Avrupa enerji ithalatının yüzde 25'ini oluşturuyor ve bu oranın 2010 yılına göre yüzde 15 yükseldiği ifade ediliyor. Avrupa'da Polonya, Litvanya ve Estonya'da inşaa edilen yeni terminallerle birlikte 22 tane LNG ithalat tesisi bulunduğu belirtilen habere göre ABD sıvı doğal gazının küresel pazarlara açılmasıyla Rusya'nın karını yiyeceği belirtiliyor. Öte yandan geçtiğimiz haftalarda Brüksel'de Ukrayna krizini görüşmek için bulunan ABD Devlet Başkanı Obama yeni bir transatlantik anlaşmasının LNG ihracatlarının onayını kolaylaştıracağını ifade etmiş fakat "Bir gecede olmasını bekleyemeyiz" diyerek süreçlerin uzayabileceğinin sinyalini verdi.