Orta Asya doğalgazında ezeli rekabet

 

 

Toplam 26.2 trilyon metreküp ispat edilen doğalgaz rezervleriyle dünyadaki ispat edilen doğalgaz kaynaklarının yüzde 11,7'sini elinde bulunduran Türkmenistan, 2020 yılına kadar enerji sektörüne 60 milyar dolarlık yatırım yapmayı hedeflerken, böylece 2030 yılında ülkedeki doğalgaz üretimini 250 milyar metreküpe, yurtdışına ihraç ettiği miktarı ise 2015 yılında 125 milyar metreküpe, 2030 yılında ise 200 milyar metreküpe çıkarmayı amaçlıyor.

 

Doğalgaz rezervi bakımından dünyada Rusya, İran ve Katar'dan sonra dördüncü sırada bulunan ve günümüzde yıllık ortalama 65 milyar metreküp doğalgaz üreten Türkmenistan, bağımlığın ilk yıllarına kadar ürettiği doğalgazı sadece Rusya'ya satma imkanına sahip iken, günümüzde ise Rusya'nın yanı sıra Çin ve İran'a da doğalgaz ihraç etmeye başlamış durumda.

 

Bölgenin diğer doğalgaz üreticisi olan ve doğalgaz rezervleri 6,25 trilyon metreküp olduğu tahmin edilen Özbekistan ise yıllık ortalama 58 milyar metreküp doğalgaz üretirken, bunun önemli bir kısmını ülke içinde tüketiyor, yaklaşık 10-12 milyar metreküpünü ise başta Rusya olmak üzere Çin, Kırgızistan ve Tacikistan'a da ihraç ediyor.

 

Eski SSCB bünyesinde olduğu 1960'lı yılların sonunda Orta Asya-Merkez (Rusya) doğalgaz boru hattı üzerinden Rusya'ya başlamış olduğu doğalgaz ihracatını sürdüren Türkmenistan ve Özbekistan, halen Rusya'ya doğal gaz ihraç etmeye devam ederken, 2009 yılında Rusya ve Türkmenistan arasında baş gösteren doğalgaz alımıyla ilgili bazı anlaşmazlıkların ardından, Türkmenistan en önemli stratejik ihraç ürünü olan doğalgazı, diğer alternatif güzergahlar üzerinden ihraç etme arayışına girdi.

 

Çin'in artan doğalgaz ihtiyacı

Son dönemde doğalgaz ihtiyacı önemli ölçüde artan, dünyanın en büyük doğalgaz tüketicilerinden Çin, 2000 yılında yıllık ortalama 24,5 milyar metreküp, 2008 yılında ise 80 milyar metreküp doğalgaz kullanırken, günümüzde ise bu rakam 100 milyar metreküpü aşmış bulunuyor.

Dünya ülkeleri arasında ulusal ekonomisi ve sanayisi en hızlı büyüyen ülkeler arasında yer alan Çin'in, doğalgaz ihtiyacının 2020 yılında 300 milyar metreküpe, 2035 yılında ise 400 milyar metreküpe ulaşması beklenirken, bu dönemde Çin'in yurtdışından ithal ettiği doğalgazın önemli bir kısmını, başta Türkmenistan olmak üzere Orta Asya ülkelerinden ithal etmesi öngörülüyor.

İlk başta, Kazakistan doğalgazını satın almak üzere kurulan Kazakistan-Çin doğalgaz boru hattı ile ilgili mutabakat, 2003 yılında Çin Devlet Başkanı Hu Jintao'nun Kazakistan ziyareti sırasında iki ülke devlet başkanları tarafından imzalanırken, bunun ardından Çin yönetimi Orta Asya'nın diğer ülkeleri olan Türkmenistan ve Özbekistan ile de bu konudaki görüşmelerine başladı.

Bu görüşmelerin sonucu olarak 2006 yılında Türkmenistan, ardından da 2007 yılında Özbekistan ile bu ülkelerin doğalgazını satın alma konusunda mutabakat Çin hükümeti, 2008 yılında ise Türkmenistan'dan başlayarak Özbekistan ve Kazakistan üzerinden Çin'e doğalgaz taşıyacak olan Orta Asya-Çin doğalgaz boru hattı inşaatına başladı.

 

Türkmen doğalgazının en büyük alıcısı Çin

İlk Türkmen doğalgazını Aralık 2009'dan itibaren almaya başlayan Çin, kısa zamanda Türkmenistan'da üretilen doğalgazın en büyük alıcısı durumuna gelirken, böylece giderek artan enerji ihtiyaçlarını başta Türkmenistan olmak üzere Orta Asya ülkelerinden karşılamaya başladı.

Aralık 2009'da ilk şebekesi faaliyete açılan ve Türkmenistan'dan başlayarak Özbekistan, Kazakistan üzerinden Çin'e kadar uzanan Türkmenistan-Çin doğalgaz boru hattının toplam uzunluğu 7 bin kilometreyi oluştururken, bunun 185 kilometresi Türkmenistan, 530 kilometresi Özbekistan, bin 304 kilometresi Kazakistan ve kalan 5 bin kilometresi ise Çin topraklarından geçiyor. Halen üçüncü şebeke inşaatının devam ettiği Orta Asya-Çin doğalgaz boru hattının toplam tutarının 20 milyar doları bulması öngörülüyor.

2008'de Çin ile Türkmenistan arasında, 30 yıl boyunca Çin'e yılda 40 milyar metreküp Türkmen doğalgazının satılmasıyla ilgili anlaşma imzalanırken, daha sonra iki ülke arasında, Çin'e satılacak Türkmen doğalgazının yıllık miktarının 65 milyar metreküpe ulaştırılması konusunda mutabakat sağlandı.

Bu çerçevede, 2008 yılında inşaatına başlatılan Orta Asya-Çin doğalgaz boru hattının ilk şebekesi Aralık 2009'de, ikinci şebekesi ise Aralık 2010'da faaliyete açılırken, bu boru hattı üzerinden 2010 yılında 3,5 milyar metreküp, 2011 yılında 13 milyar metreküp Türkmen doğalgazı ihraç edildi.

Çin, taraflar arasında sağlanan mutabakat çerçevesinde, 2012 yılında 22 milyar metreküp, 2013 yılında 33 milyar, 2014 yılında 37 milyar ve 2015 yılından itibaren ise yılda 65 milyar metreküpe kadar Türkmen doğal gazını satın almayı planlıyor.

Bu çerçevede, giderek artan doğalgaz ihtiyacını Orta Asya doğalgazı ile gidermeyi hedefleyen Çin, yıllık 25 milyar metreküp doğalgaz taşıma kapasitesine sahip olacak Orta Asya-Çin doğalgaz boru hattı üçüncü şebekesinin de döşenmesine başlamış bulunurken, proje tutarı 2,2 milyar dolar olan ve toplam uzunluğu 1840 kilometreyi oluşturan söz konusu doğalgaz boru hattı 3. şebekesinin inşaatının bu yıl sonuna kadar tamamlanması öngörülüyor.

Orta Asya-Çin boru hattı üçüncü şebekesinin, Ocak 2014'den başlayarak Türkmenistan ve kısmen Özbekistan doğalgazını Çin'e taşımaya başlaması planlanırken, söz konusu şebekenin de faaliyete açılmasıyla bu doğalgaz hattı üzerinden Çin'e gidecek Orta Asya doğalgazı toplam hacminin yıllık 65 milyar metreküpe kadar ulaşması hedefleniyor.

Bu arada, Çin'in CNPC şirketine, 2007 yılında Türkmen ve Çin Hükümetleri arasında imzalanan anlaşmaya göre, ilk defa yabancı bir şirkete, Türkmen gaz sahalarında arama izni verilirken, CNPC şirketi, dünyanın en büyük doğalgaz yataklarından biri olduğu açıklanan Güney Yolöten-Osman sahasında 3 milyar dolarlık arama ve arıtma tesisleri inşaatını üstlenmiş bulunuyor.

Öte yandan, Türkmenistan ile Çin arasında son olarak, Çin Kalkınma Bankası'nın Türkmengaz Devlet Kurumu'na 8,1 milyar dolarlık kredi vermesi konusunda mutabakat da sağlanmış bulunuyor.

Giderek artan doğalgaz ihtiyaçlarının önemli kısmını Orta Asya üzerinden karşılamayı amaçlayan Çin, geçen sene itibarıyla bölgenin diğer doğalgaz üreticisi olan Özbekistan'dan da doğalgaz alımına başladı.

Özbekneftgaz'a bağlı Uztransgaz ile PetroChina International Limited şirketi arasında imzalanan anlaşma çerçevesinde, dünya doğalgaz fiyat konjektürüne uygun olarak satın alınacak Özbek doğalgazı, Türkmenistan'dan başlayarak Özbekistan ve Kazakistan üzerinden Çin'e kadar uzanan Orta Asya-Çin doğalgaz boru hattı üzerinden taşınacak.

 

Orta Asya-Rusya doğalgaz boru hattı

Eski SSCB bünyesinde olduğu 1960'lı yılların sonunda Orta Asya-Merkez(Center) doğalgaz boru hattı üzerinden Rusya'ya başlamış olduğu doğalgaz ihracatını sürdüren Türkmenistan ve Özbekistan, günümüzde de Rusya'ya doğalgaz ihraç etmeye devam ediyor.

Son yılların en önemli doğalgaz boru hattı projesi olarak bilinen Türkmenistan-Çin boru hattının hayata geçirilmesi, dünya doğalgaz piyasasının önemli aktörlerinden Rusya'nın da bu bölge doğalgaz piyasasındaki mevkisini sarsarken, eskiden Orta Asya doğalgazının tek ve değişmez alıcısı konumunda olan Rusya, artık Türkmen ve Özbek doğalgazının alımı konusunda, Çin'in yanı sıra İran ve diğer bölge ülkeleriyle yarışmak zorunda.

Rusya, doğalgaz devi Gazprom timsalinde, son yıllara kadar Türkmenistan'ın ürettiği doğalgazın esas alıcısı durumundayken, Rus şirketi 2011 yılında satın aldığı 10 milyar metreküp doğalgaz ile geçen sene 22 milyar metreküp, bu yıl ise 33 milyar metreküp Türkmen doğalgazını satın almayı hedefleyen Çin'in rekabeti karşısında, Türkmen doğalgazının esas alıcıları sıralamasında ikinci planda kalmaktan kurtulamadı.

Orta Asya'nın diğer ülkesi Özbekistan'dan, daha önceki yıllarda 14 milyar metreküp civarında doğalgaz satın alan Rusya, artık bu ülkenin de 2012'den başlayarak Çin'e doğalgaz satmaya başlamasının ardından, geçen sene toplam 8 milyar 686 milyon metreküp Özbek doğalgazını satın almakla yetindi.

Özbekistan'ın, son olarak Çin ile yıllık 10 milyar metreküpe kadar Özbek doğalgazını satma ile ilgili anlaşma imzalaması ise yakın gelecekte Rusya'nın Özbek doğalgazının esas alıcısı konumunu olumsuz yönde etkilemesi kaçınılmaz.

Bu arada, Rus Gazprom şirketi, geçen aralık ayında Özbekistan ile 2013-2015 yıllarında Özbek doğalgazını alımı ve ülke üzerinden transiti konusunda anlaşırken, bu çerçevede bu yıl Rus şirketinin Özbekistan'dan 7,5 milyar metreküp Özbek doğalgazını satın alması öngörülüyor.

Türkmenistan'ın, son yıllarda kurduğu Çin ve İran'a uzanan doğalgaz boru hattı güzergahları, bu çerçevede Rus doğalgaz devi Gazprom ile doğalgaz fiyatı konusunda yapacağı pazarlıklarda, bu ülkenin daha emin hareket etmesine dürtü olurken, Türkmenistan-Çin boru hattı ise, Rusya'nın da Batı ve Doğu Sibirya'da ürettiği doğalgazın Çin'in kuzey eyaletlerine taşıyan Rusya-Çin doğalgaz boru hattını da etkilemesi ve bir rekabet ortamı doğurması bekleniyor.

2012 yılında Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan'dan toplam 33 milyar metreküp doğalgaz satın alan Rus Gazprom şirketi, bu yıl da bölge ülkelerinden yine bu miktarda doğalgaz satın almayı öngörüyor.

 

İran ve TAPI doğalgaz boru hattı projesi

Türkmen doğalgazının diğer bir alıcısı ise komşusu İran olurken, dünyanın en çok doğalgaz üreten ülkelerinden İran, ülkenin kuzey ve kuzeydoğu kesimlerinin doğalgaz ihtiyacını coğrafi yakınlıktan dolayı Türkmenistan'dan karşılıyor.

Yıllık ortalama 20 milyar metreküp doğalgaz taşıma kapasitesine sahip Türkmenistan-İran doğalgaz boru hattı üzerinden yıllık ortalama 10-12 milyar metreküp Türkmen doğalgazı sevkıyatı gerçekleştiriliyor.

Daha önce ülkedeki Körpece doğalgaz yatağından İran'a yıllık ortalama 8 milyar metreküp doğalgaz satan Türkmenistan, Ocak 2010'da söz konusu boru hattına ek olarak yeni boru hattı şebekesini faaliyete açarken, böylece komşusu İran ile daha önce anlaştığı yıllık 8 milyar metreküplük doğalgaz miktarını, 14 milyar metreküpe çıkarılması konusunda da anlaşmış bulunuyor.

Türkmenistan'ın, Afganistan üzerinden Pakistan ve Hindistan'a bağlayacak "TAPI" olarak adlandırılan doğalgaz boru hattı ile yıllık ortalama 33 milyar metreküp Türkmen gazını Güney Asya pazarlarına da ulaştırması hedeflenirken, Afganistan'daki istikrarsızlık bu projenin hayata geçirilmesine büyük bir engel teşkil ediyor.

Türkmenistan, buna rağmen 1995'ten beri gündemde olan TAPI projesinin hızlandırılması için yoğun çaba gösterirken, bölgedeki siyasi istikrarsızlık dolayısıyla uzun yıllar bir türlü başlanamayan 1700 kilometre uzunluğundaki hattın hayata geçirilmesinin yaklaşık 7,6 milyar dolara mal olması bekleniyor.

Asya Kalkınma Bankası'nın da desteklediği söz konusu proje ile ilgili anlaşma, Aralık 2010 tarihinde Aşkabat'ta Türkmenistan, Pakistan ve Afganistan devlet başkanları seviyesinde imzalanırken, bu anlaşmaya göre, TAPI ile yılda 33 milyar metreküp doğalgazın 30 yıl boyunca Güney Asya ülkelerine ulaştırılması öngörülüyor.

Afganistan'daki istikrarsızlık dolaysıyla projenin güvenliği konusu hala belirsizliğini korurken, öte yandan Türkmenistan hükümeti, Nabucco projesine de gaz tedarik etmeye hazır olduğunu daha önce çeşitli vesilelerle dile getirmiş bulunuyor.