Haşhaşta kaş yaptık 'göz' çıktı

Elif Işıl BAŞKAYA

İZMİR - Dünyanın önemli haşhaş üreticilerinden olan Türkiye'nin geleneksel ürünleri arasında gösterilen ve "güvercin gözü" olarak da bilinen mavi haşhaşın Toprak Mahsulleri Ofisi'nin (TMO) tohum ıslah çalışmaları nedeniyle, özelliğini yitirdiği belirtildi.

Türkiye'de kamu ve özel kuruluşlar farklı tohumların ıslahı konusunda çalışmalar yaparken, TMO'nun ıslah çalışması yaptığı tek ürün haşhaş. Yıllık 200 milyon dolar ekonomik büyüklüğe sahip olan haşhaştan geçim sağlayan 100 bin aile var. Üreticilerin iddialarına göre TMO tohumundan üretici yüzde 70 zarar ediyor. TMO ise haşhaşa ilişkin soruları yanıtlamaktan kaçınıyor.

İzmir Ticaret Borsası Yağlı Tohumlar Meslek Komitesi Meclis Üyesi Salih Nejat İblar, Türkiye'de üreticilerin doğru yönlendirilmediğini belirterek, TMO'nun yaptığı tek ıslah çalışmasının haşhaşla ilgili olduğunu, bu ıslah çalışmasının da haşhaşı bitirdiğini söyledi. Tohumların toprağa uymadığına, beyaz haşhaş ekilmesi gereken toprağa mavi haşhaş ekildiğine dikkat çeken İblar, "Beyaz haşhaş ılıman ve sulu yeri sever, mavi haşhaş ise susuz yerde yetişebilir. TMO bunları kesinlikle gözönünde bulundurmuyor. 'Buraya ekeceksin' diyor ve ektirmeye çalışıyor. TMO beyaz haşhaş bölgesine, mavi haşhaş ektirmeye kalktı. Çünkü bu karar masa başında alındı. Bu da üreticiyi haşhaş ekmekten vazgeçirdi.

Üretici tohum alıyor, çok masraf ediyor ama kazanamıyor. Üretim istikrarsızlaştığı için TMO şu anda morfin ihtiyacını karşılayamaz oldu, stoklar eridi. Son bir senedir TMO diretmekten vazgeçti, tohum geliştiriyor, üreticiye veriyor ama sırf kabuk. Kabuk 2.5 TL civarında, haşhaşın içi 4.00 TL. Köylü artık haşhaşı daha fazla getirisi olan 'içi' için ekiyor, kabuğu için ekmiyor. Onlar kabuk derdinde, biz tohum derdindeyiz" ifadelerini kullandı.

Haşhaşın rengi değişti

İblar, Türk haşhaşının dünyada belli bir pazarı olduğunu, yavaş yavaş durumun aleyhe döndüğünü kaydederek, Türkiye'ye özgü 'Güvercin Gözü' denilen mavi haşhaşın yapılan ıslah çalışmaları nedeniyle renginin değiştiğini ve özelliğini kaybetmeye başladığını dile getirdi.

İblar, "Türkiye'deki mavi haşhaş farklıydı. Bizim haşhaşımız da artık onların haşhaşına benzemeye, bozulmaya başladı. Hem kalitesi bozuk hem de morfini yüksek. Islah ettikleri tohum homojen değil, dünya piyasasında herhangi bir artısı yok. Rusya, Almanya gibi ülkeler, morfin oranının yüksek olmasından dolayı alışkanlık yaptığı için tohumunun yenmesini istemiyor, haşhaş tohumu almıyor. Rusya ülkeye bile sokmadan imha ediyor. İran ülkeden geçmesine bile izin vermiyor" diye konuştu.

İblar, tahmini olarak 11 bin ton beyaz haşhaş, 3 bin ton civarında ise mavi haşhaş ihracatı yapıldığını, Çek Cumhuriyeti'nde fazla ekim yapılmasının da Türkiye'deki satışları etkilediğini kaydetti.

Haşhaş spekülasyona açıldı

Üreticilerin önceki yıl hangi ürün kazandırdıysa, o ürüne yöneldiğini ifade eden İblar, bu durumun üretim fazlası yarattığını, önceki yıl para eden ürünün diğer yıl para etmediğini söyledi. İblar, "Üretim dengesizliği tedarik fiyatlarını da etkiliyor. Fiyatlar çok kısa zaman dilimlerinde yükselip düşüyor. Bu dengesizliği yurt dışına anlatamıyorsunuz. Örneğin Ramazan Bayramı'nın başında mavi haşhaşın fiyatı 2.80 TL'ydi, çıkışında 4.80 TL oldu. Yurtdışında bunu anlatamıyoruz, '10 günde ne değişti' diyorlar. Yağlı tohumlar artık yatırım aracı olmuş durumda, üretici ineğini satıp bu ürünlere yöneliyor. Geçen yıl beyaz haşhaş 4 liradan 8 liraya çıkınca, ilgili ilgisiz herkes bu ürüne yöneldi, kayıt dışı alım satımlar yapılmaya başlandı. Bu da tabii fiyat dengesini bozdu, spekülasyona açık bir duruma oluştu" diye konuştu.

50 türün 30'u Türkiye'de

Haşhaşın kapsülünde Morfin, Thebain, Kodein gibi alkaloidler bulunuyor. Yüzde 44-54 oranında yağ ihtiva eden tohumları yağ sanayi, pasta ve börek yapım ile çerezlerde kullanılıyor. Küspesinden hayvan yemi yapılan haşhaşın, sapı da yakacak olarak kullanılııyor.

Haşhaş cinsinin yaklaşık 50 türünden 30 kadarı Türkiye'de yetişiyor. Ege İhracatçı Birlikleri rakamlarına göre, Türkiye'de 2009-2010 yılında tahmini olarak 602 bin 396 dekar alanda ruhsatlı ekim yapıldı. Haşhaş, Afyon, Kütahya, Uşak, Eskişehir, Isparta, Burdur, Denizli, Manisa, Konya, Çorum, Amasya, Tokat, Balıkesir'de izinli olarak ekilebiliyor. Yılda ortalama 31 bin 848 ton kapsül, 35 bin 33 ton da tohum üretiliyor. Haşhaş, yaklaşık 100 bin ailenin geçimini sağlıyor. Türkiye'de haşhaş ekimi konusunda yetkili kurum TMO. Çizilmemiş kapsülün tek alıcısı TMO iken, tohumları ticarete konu olabiliyor. Bu ürünün seneler itibariyle değişmekle birlikte ekonomiye sağladığı katkı 200 milyon dolar dolayında gerçekleşiyor.

Haşhaş yasağı

Uğruna savaşlar yapılan haşhaş, Anadolu'da MÖ 3000 yılından bu yana yetiştiriliyor. Türkiye, haşhaşta en önemli üreticilerden birisi. Günümüzde haşhaş ekimi BM tarafından kotrol ediliyor. Bu arada 1971 yılında ABD Başkan Nixon Yönetiminin baskıları sonucu, dönemin 12 Mart Rejimi Nihat Erim Hükümeti haşhaş ekimini yasakladı. Nihat Erim hükümetinin bu yasağı, 1974 yılında I. Ecevit Hükümeti Döneminde kaldırıldı. Karara ABD yönetimi Kıbrıs buhranından önce 'silah ambargosu' uygulayarak tepki verdi.

Sektör temsilcileri ne diyor?

Renkleri farklı olduğu için tohumdan da farklı ürün elde ediliyor. Haşhaşın normal değeri 4 TL iken, 3.5 liraya satılıyor, değeri düşüyor. TMO'ya 'vermiş olduğunuz tohumlardan randıman elde edemedik' dedik, onlar da 'iklim şartlarından' dediler. Bir tarlaya TMO tohumu, bir tarlaya yerli tohum ekildiğinde, TMO'ya göre yerli tohumdan yüzde 70 oranında fazla verim aldık. Ama TMO'nun tohumlardan tamamı çiçek, meyveye dönüştüğü dönemde, kendiliğinden soldu, kurudu. Yerli tohumda yüzde 70 başarı elde ettik, TMO'nun tohumundan yüzde 70 zarar yazdık. Ofisin verdiği tohumların tümünde aynı sorun var. TMO tohum dağıtıyor, çiftçi bunu ekmek zorunda ama bilin ki ekmeyeceklerdir, çünkü verim alamıyorlar. Üretici Geçen yılı geçirdi ama bir daha yıl hayal kırıklığına uğradığı zaman ayakta durması zor" dedi.

Özkul, geçmişten bu yana ektikleri mavi haşhaşın tohumunu bulamadıklarını vurgulayarak, "TMO'nun verdiği tohumlarda zaten mavilik yok. Daha açık bir renkte. Bu da kalite düşüklüğüne neden oluyor. TMO bu tür tohumlar vereceğine, üreticiyi kendi haline bıraksa daha kaliteli ürün elde edilir. Birimde alınan ürün oranı yüzde 30 daha fazla olur. Üretici verim almak istiyor, TMO kapsülündeki morfin oranı önemli diyor. Israrla morfin oranı yüksek olanı ektiriyor" dedi.

'Islah, kaliteyi bozdu'

İzmir Ticaret Borsası sektör temsilcisi / MOİZ HEMSİ

İzmir Ticaret Borsası'nda sektör temsilcilerinden Moiz Hemsi, tohum ıslah çalışmalarının mavi haşhaşın kalitesini bozduğunu ifade ederek, çalışmalar konusunda geçmişten bu yana TMO ile görüşüldüğünü ifade etti. Hemsi, temennilerinin gelecekte bu çalışmaların başarıya ulaşması olduğunu dile getirdi.

'İhracatta renk önemli'

Ege İhracatçı Birlikleri Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı / MUSTAFA TERCİ:

Ege Hububat Bakliyat Yağlı Tohumlar ve Mamulleri İhracatçıları Birliği Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı Mustafa Terci, tohum konusunda yıllardır TMO ile görüşmeler yapıldığını ancak sonuç alınamadığını söyledi. Terci, "TMO'nun savunması şu: Kapsülünde afyon var, ve bunun tekeli bizde. TMO afyon oranının yüksek olmasını istiyor. Üniversitelerde çalışmalar yapıyorlar, tabi o zaman tohumun renk homojenliğinde bozulma oluyor" dedi.

Terci, tohumun ihracatının serbest olduğunu anımsatarak, "Biz de tohumun ihracatını yapıyoruz. Tohum ıslahı nedeniyle tohumun renk homojenliği bozulmuş oluyor. İhracatta renk önemli, kaliteli olması gerekiyor. Biz de TMO ile toplantılar yapıyoruz, ayrı üretim yapabilirsiniz ama biz kapsülleri almayız, onların imha edilmesi lazım diyorlar. O zaman da köylünün geliri azalıyor, kapsülş fiyatlarını ihracatçı üstelenemez. Görüşmelerden sonuç alamıyoruz.

Ama son iki yıldır esneklik gösteriyorlar, bazı bölgelere kendileri tohum veriyorlar bazı bölgelerde köylü kendi tohumlarını ekiyor. Bu sene Amasya'da böyle uygulama yapıldı. Oralarda bizim istediğimiz kalitede tohum üretildi" dedi. Haşhaş üretiminin BM'nin kontrolünde yapıldığını anımsatan Terci, "Dünyada en büyük haşhaş üreticileri Çek Cumhuriyeti, Hindistan ve Avustralya. Türkiye söz sahibi olan bir ülke. Bizim mavi haşhaşımız geleneksel olarak kaliteli kabul edilen bir ürün, kendine has bir tadı var. Diğer ülkelere göre daha lezzetli bulunuyor. Tohum ıslah çeşitlemeleriyle bu kalite bozuluyor" dedi.