İşlem denetimi nedir? Kimler işlem denetçisi olabilir?

Soner ALTAŞ / Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Başmüfettişi

6102 sayılı yeni Türk Ticaret Kanunu'nun yürürlüğe girmesine dört aydan az bir süre kaldı. Önceki yazılarımızda belirttiğimiz üzere, yeni Türk Ticaret Kanunu, şirketlerin ve şirketler topluluğunun bağımsız dış denetime tabi tutulmasını ve bu denetimin "denetçi" tarafından yerine getirilmesini zorunlu kılmaktadır. Ancak, yeni TTK ile getirilen şirket denetimi sadece bu bağımsız denetimden ibaret değildir. Yeni TTK ile şirket denetimi konusunda getirilen bir diğer zorunluluk da işlem denetimidir. Bu denetimi yapacak kişi ve kuruluşlar ise işlem denetçisi olarak adlandırılacaktır. İşlem denetçisini, kısaca "şirketin kuruluşunu, sermaye artırımını, azaltılmasını, birleşmeyi, bölünmeyi, tür değiştirmeyi, menkul kıymet ihracını ve herhangi bir diğer şirket işlemini ve kararını denetleyen" kişi veya kuruluş olarak tanımlamak mümkündür.
İşlem denetçisi, bağımsız denetçiden farklıdır. İşlem denetçisi, bağımsız denetçi gibi kapsamlı bir denetimden ziyade, sadece "şirketin kuruluşu, sermaye artırımı, azaltılması, birleşme, bölünme, tür değiştirme, menkul kıymet ihracı" gibi özellik arz eden ve yeni TTK'da işlem denetimine tabi tutulması şart koşulan hususları denetleyecektir.
YTTK'da üç tür işlem denetçisine yer verilmektedir. Bunlar:
- Bağımsız denetleme kuruluşu,
- Yeminli mali müşavir,
- Serbest muhasebeci mali müşavirdir.
İşlem denetçisi olarak görev yapacak bağımsız denetleme kuruluşunun ortaklarının yeminli malî müşavir veya serbest muhasebeci malî müşavir unvanına sahip olması şarttır. Bağımsız denetleme kuruluşlarının kuruluş ve çalışma esasları ile denetleme elemanlarının nitelikleri Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafından hazırlanacak bir yönetmelik ile düzenlenecektir. Yeni TTK'ya göre, küçük ve orta ölçekli anonim ve limitet şirketler, bir veya birden fazla yeminli mali müşaviri veya serbest muhasebeci malî müşaviri işlem denetçisi olarak seçebileceklerdir.
Anonim şirketlerde işlem denetçisini seçme ve görevden alma yetkisi, kural olarak şirket genel kuruluna tanınmaktadır. Buna karşılık, şirket esas sözleşmesine konulacak bir hükümle, bu yetkinin başka bir şirket organına bırakılması mümkün olabilecektir. Örneğin, şirket esas sözleşmesine konulacak bir hükümle işlem denetçisini seçme ve görevden alma yetkisi yönetim kuruluna bırakılabilecektir. Limitet şirketlerde de işlem denetçisini atama ve görevden alma yetkisi şirket genel kuruluna bırakılmış, ancak, anonim şirketlerden farklı olarak, bu yetkinin devredilemeyeceğini öngörmüştür. Dolayısıyla, limitet şirketlerde işlem denetçisini sadece genel kurul seçebilecektir.
Peki, yeni TTK hangi hususların işlem denetimine tabi tutulmasını şart koşmaktadır? İşlem denetimine tabi hususlar, yeni TTK'da, tek bir maddede toplu bir şekilde düzenlenmemiş, ilgili maddesinde yeri geldikçe değinilmiştir. Yazımızın başında da belirtildiği üzere, işlem denetçisi tarafından denetlenecek ana konuları "şirketin kuruluşu, sermaye artırımı, azaltılması, birleşme, bölünme, tür değiştirme, menkul kıymet ihracı" olarak ifade etmek mümkün ise de, yeni TTK'nın muhtelif maddeleri ile başkaca hususların da işlem denetçisi tarafından denetlenmesinin şart koşulduğu dikkat çekmektedir. Bu itibarla, işlem denetçisi tarafından denetlenecek olan hususların aşağıda belirtilen başlıklardan oluştuğunu söyleyebiliriz:
· Birleşme sözleşmesinin ve birleşme raporunun denetlenmesi,
- Tasfiye hâlindeki bir şirketin birleşmeye katılmasının denetlenmesi,
- Sermayenin kaybı veya borca batıklık hâlinde birleşmeye katılmanın denetlenmesi,
- Bölünme sözleşmesinin ve bölünme plânının denetlenmesi,
- Tür değiştirme planının ve tür değiştirme raporunun denetlenmesi,
- Komandit şirketlerin finansal tablolarının denetlenmesi,
- Anonim ve limitet şirketlerin kuruluş işlemlerinin denetlenmesi,
- Sermaye artırımının denetlenmesi,
- İç kaynaklardan yapılan sermaye artırımının denetlenmesi,
- Şarta bağlı sermaye artırımının denetlenmesi,
- Esas sermayenin azaltılmasının denetlenmesi,
- Limitet şirketlerde ek ödemelerin iadesinin denetlenmesi,
- Limitet şirketlerde ayrılma akçesinin denetlenmesi.
Son bir hatırlatma da daha bulunalım: Yeni TTK'nın bağımsız denetime ilişkin hükümleri 1 Ocak 2013 tarihinden itibaren uygulanacaktır, ancak, işlem denetimine ilişkin hükümleri kanunun yürürlüğe gireceği 1 Temmuz 2012 tarihinden itibaren yürürlüğe girecek ve uygulanacaktır.