Küresel krizin etkileri
Küresel Kriz ve Türkiye Raporu (2)Hazırlayan: Onur Elele Vergi Konseyi Genel Sekreter YardımcısıMaliye Bakanlığı Hesap Uzmanı
Krizin tüm finans kesimine yayılmasıyla birlikte, özellikle ABD ve Avrupa’da bazı finans kuruluşları iflas etmiş, kamu otoritelerinin yönlendirmesiyle bazı finans kuruluşları konsolide edilmiş, bazıları geçici olarak devletleştirilmiş, yatırım bankacılığı dönemi sona ermiş ve bu bankalar mevduat bankalarına dönüşmüş, finansal piyasa ve kurumların gözetimi ve denetimi ile finansal enstrümanlar konusunda acil düzenleme ihtiyacı ortaya çıkmış, bir çeşit kuralların yeniden belirlenmesi sürecine girilmiştir.
Finans piyasalarının bozulması, uluslararası likiditenin azalması ve açılan kredilerin kısıtlanması sonucu kriz kısa sürede reel sektörlere de yansımıştır. Özellikle ABD ve Avrupa’da iç talebin yavaşlaması bu ülkelere ihracat yapan tüm ekonomileri vurmuştur. Küresel çapta hemen tüm sektörlerde ciddi üretim düşüşleri gözlenmiş, uluslararası ticaret hacmi azalmış, gelişmiş ülkeler başta olmak üzere dünya ekonomisi daralma ve durgunluk sürecine girmiş, işsizlik artmıştır.
Krizin olumsuz etkilerinin bertaraf edilebilmesi için bir çok ülkede genişletici para ve maliye politikaları uygulamaya konulmuş, ödemeler dengesinde sıkıntıya düşen kimi ülkeler de IMF ile kredi anlaşmaları imzalamıştır.
Alınan önlemler sonrasında, bir çok ülkede artan para arzı ve yüksek kamu harcamaları dolayısıyla, ilerleyen zamanda enflasyonun artması, bütçe açıklarının genişlemesi, kamu borçlanma gereksiniminin büyümesi ve vergi yüklerinde artış yaşanması da kaçınılmaz olacaktır.
Dünyada krize karşı alınan önlemler
Küresel krize karşı dünyada alınan önlemler ana hatları itibariyle aşağıdaki gibidir:
- Başlangıçta ABD olmak üzere bir çok ülkede merkez bankaları faiz oranlarını kademeli olarak indirmiştir.
- Merkez bankaları piyasalara koordineli olarak likidite sağlamıştır.
- Merkez bankalarının karşılık kuralları yumuşatılmış, zorunlu karşılık oranları düşürülmüştür.
- Döviz likiditesinin arttırılması amacıyla, bazı merkez bankaları arasında swap anlaşmaları (iki ülkenin merkez bankaları arasında, birbirlerinin paralarının değiştirilmesini kolaylaştırmak amacıyla yapılmış olan kredi anlaşması) yapılmıştır.
- Finansal kuruluşlar arasında konsolidasyonlara gidilmiştir.
- Bir çok yatırım bankası mevduat bankasına dönüştürülmüştür
- Mali yapıları bozulan kimi mortgage ve sigorta şirketleri ile bankalar kamulaştırılmıştır.
- Zor durumdaki bankalara sermaye desteği verilmiştir.
- Mortgage kredilerine dayalı sorunlu menkul kıymetler hazine kurumları tarafından satın alınmıştır.
- Mevduatlar tam garanti altına alınmış ya da kısmi garantiler arttırılmıştır.
- Bankalararası piyasalardaki işlemler karşı taraf riski nedeniyle devlet garantisi altına alınmıştır.
- Kimi merkez bankaları özel sektör tahvilleri satın almaya başlamıştır.
- Uluslararası Para Fonu’ndan (IMF), kredi kullanım imkanları arttırılmıştır.
- Bir çok ülkede finans kesiminin desteklenmesine, reel sektörün kredi kaynaklarına ulaşımını kolaylaştırmaya ve iç talebin kamu harcamaları ve vergi indirimleri yoluyla arttırılmasına yönelik önlem paketleri açıklanmıştır.
Krizin Türkiye'ye yansıması
Küresel krizin Türkiye ekonomisi üzerindeki olumsuz etkileri;
- döviz piyasasında ve sermaye piyasalarında volatilitenin artması,
- yabancı sermaye girişlerinde yavaşlama,
- kısa vadeli yabancı fonlarda dışa kaçış,
- fon akımlarının azalması sonucu bankaların uzun vadeli ve ucuz kaynak temininin sınırlanması,
- bankaların kredi vermede daha ihtiyatlı ve seçici davranmaya başlaması sonucu reel sektöre kredi akışında yavaşlama,
- kredi temininde güçlük yaşayan reel sektörün finansmanı dış kaynakla karşılanması planlanan yüksek tutarlı kimi yatırım projelerini ertelemeye başlaması,
- iç ve dış talepteki düşüşe bağlı olarak yatırım harcamalarının azalması,
- dış talepte azalma sonucu ihracatın düşmesi,
- tüketici beklentilerinin olumsuz yönde değişmesi sonucu iç talepte azalma,
- iç ve dış talepte azalmaya bağlı olarak ekonomide durgunluk ve daralma,
- kapasite kullanım oranlarının düşmesi,
- istihdam seviyesinin azalması ve
- işsizliğin artması olarak sıralanabilir.
Krizin başlangıcında kamuoyunda gündeme getirilen öneriler
Küresel krizin fiili başlangıcı olarak kabul edilen Eylül 2008’den itibaren, henüz krizin Türkiye’ye etkisi hissedilmeye başlanmadan önce Eylül ve Ekim aylarında kamuoyunda küresel krizin Türkiye’ye yönelik olası olumsuz etkilerinin bertaraf edilmesi amacıyla pek çok önlem önerisi gündeme getirilmiş, bu önerilerin önemli bir kısmı 18 Ekim 2008 tarihinde Vergi Konseyi’nin moderatörlüğünde tertiplenen ve Maliye Bakanı ile Türkiye’nin önde gelen ekonomi yöneticilerini biraraya getiren bir toplantıda da dile getirilmişti. Söz konusu toplantıda dile getirilen önerilerin listesi daha sonra basına da yansımış ve Dünya Gazetesi’nde de yayımlanmıştı.
Bahsedilen öneriler ve bu önerilerin hayata geçirilip geçirilmediği ile ilgili kısa açıklamalar, yerindelik ve önem açısından herhangi nesnel veya öznel bir değerlendirme yapılmaksızın aşağıdaki tabloda satır başları itibariyle sıralanmıştır:
Kamu kesimi ve özel sektör temsilcilerinden oluşan, “Küresel Kriz Komitesi” ve Sekretaryanın kurulması | Ekonomi Koordinasyon Kurulu’nun (EKK) çalışmalarına işlerlik ve hız kazandırıldı |
Düzenleyici ve denetleyici kurullar arasındaki koordinasyonun sağlanması | EKK aracılığıyla sağlanmaktadır |
Bankalar ile reel sektör arasındaki sorunların çözülmesi için ortak platform kurulması | Gerçekleşmedi |
IMF ile kriz döneminin özel şartlarını içeren esnek ve kredi teminini de içeren kapsamlı bir anlaşma yapılması | Gündemde |
IMF ile yeni bir stand-by antlaşması yerine, program sonrası gözetim antlaşması yapılması | Henüz karar verilmedi |
Olası kredili bir IMF anlaşmasının odağının kamu finansmanı yerine cari işlemler açığı ve özel sektörün yüksek döviz borçlanmaları olması. Bu çerçevede alınacak IMF kredisinin özel sektöre kullandırılması | Henüz karar verilmedi |
IMF ile yeni bir anlaşma yapılması düşünülüyorsa, IMF tarafından kabul edilmesi mümkün görülmeyecek bir takım önlemlerin henüz ortada bu yönde bir anlaşma yokken bir an önce alınması | Gerçekleşti |
Uluslararası rekabet dikkate alınarak bankalardaki tüm mevduata tam güvence verilmesi | Gerçekleşmedi |
Dünya Merkez Bankaları faiz indirimi kararı alırken, Merkez Bankası’nın da paralel çalışmayla faiz indirimini düşünmesi | Gerçekleşti |
Merkez Bankası tarafından döviz depo piyasası işlem limitlerinin artırılması | Gerçekleşti |
Merkez Bankası tarafından mevduat munzam karşılıkları oranlarının indirilmesi | Gerçekleşti |
Merkez Bankası’nın firmalara doğrudan uzun vadeli kredi açabilmesinin sağlanması | Gerçekleşmedi |
Kamu bankalarının, reel sektörün likidite ihtiyacını karşılayacak şekilde yönlendirilmesi | Gerçekleşti |
Bankalarda toplanacak mevduatın reel sektöre kazandırılabilmesi için mevduatın belli bir oranının mutlaka reel sektöre kullandırılması ve vadesi gelmemiş kredilerin geri çağrılmaması için bir takım geçici tedbirlerin alınması | Gerçekleşmedi |
Bankaların yurtdışında tuttukları fonlarını yurtiçine yönlendirmelerinin sağlanması | Bu yönde özel bir düzenleme yapılmadı ancak yurtdışı fonların bir kısmı Türkiye’ye yöneldi |
Uzun vadeli proje kredilerine kriz dönemi aşılıncaya kadar devlet garantisinin sağlanması | Gerçekleşmedi ancak KOBİ’ler için kredi garanti desteği düzenlemesi getirildi |
İMKB’de gün içi mevzuata aykırı açığa satış işlemlerinin önlenmesi | Gerçekleşmedi |
Menkul kıymet alım satımlarında uygulanan stopaj oranlarındaki yerli yabancı yatırımcı ayrımının kaldırılması | Hisse senetlerinde gerçekleşti |
Hisseleri borsada işlem gören şirketlere kendi hisselerini alma hakkı tanınması, Yeni TTK tasarısında yer alan hükmün hayata geçirilmesi | Gerçekleşmedi |
2B yasasının yeniden gündeme getirilmesi | Gündemde |
Reel sektörün global krizden olumsuz etkilenmemesi ve kredi kaynaklarına daha rahat ulaşabilmeleri için İstanbul Yaklaşımı benzeri özel nitelikli bir fon kurulması (Kredi garanti fonu vb) | İstanbul Yaklaşımı tarzı kapsamlı bir düzenleme yapılmamakla birlikte kredi kaynaklarına ulaşım olanakları arttırıldı, kredi garanti desteği uygulaması getirildi, döviz geliri olmayan şirketler için de yurt içinden döviz kredisi kullanma serbestisi getirildi |
KOBİ’lere kredi desteği sağlanması, bankalar tarafından verilecek kredilerin faizlerinin bir kısmının devlet tarafından karşılanması | Gerçekleşti |
KOBİ’lerin finansmanı için, devletin de belli bir oranda garantisini ortaya koyacağı yüksek getirili özel KOBİ tahvilleri çıkartılması | Gerçekleşmedi |
İşsizlik Fonunun çalıştırılması ve kullanım şartlarının hafifletilmesi | Gerçekleşti |
KOBİ’lere destek amacıyla, KOSGEB bütçesinin artırılması ve desteklerinin verilmesinde bürokrasinin de azaltılması | Gerçekleşti, ancak bürokratik işlemler azaltılmadı |
Türk vatandaşlarının ve şirketlerinin yurtdışında ve yurtiçinde bulunan varlıklarının belli koşullar altında Türkiye’ye getirilmesi ve işletmelere dahil edilmesi, bu kaynakların yeniden Türk ekonomisine kazandırılması | Gerçekleşti |
Yurtdışı iştirak kazançlarının, belli bir tarihe kadar Türkiye’ye transfer edilmek şartıyla gelir ve kurumlar vergisinden müstesna tutulması | Gerçekleşti |
Mevduat faizleri üzerinden yapılan stopaj oranının vadeler itibariyle %15’ten uzun vadeli mevduatlar için %5’e kadar düşürülmesi | Gerçekleşmedi |
KKDF kesintisinin geçici bir süreyle kaldırılması | Kısmen gerçekleşti, bazı işlemler için indirildi |
BSMV’nin kaldırılması ya da oranın indirilmesi | Gerçekleşmedi |
Yurtdışındaki Off -Shore bankacılığının Türkiye’ye taşınması | Kısmen gerçekleşti, Türkiye'de yerleşik kişilere ticari veya mesleki amaçla dövize endeksli kredi kullandırabilmesi serbest bırakılarak off-shore bankacılığının azaltılması yolunda adım atıldı |
Mevcut vergi borçlarının tahsilatında taksitlendirmeye gidilmesi | Gerçekleşti |
Kurumlar Vergisi Kanunu’nun “örtülü sermaye müessesesi”ne ilişkin kısıtlayıcı hükümlerin 2010 sonuna kadar ertelenmesi | Gerçekleşmedi |
İhracatta geçici bir süre için KDV iade sisteminin basitleştirilmesi | Gerçekleşmedi |
KDV iade alacağının, ithalde ödenen vergi borçlarına mahsubuna ilişkin prosedürlerin hazırlanacak KDV Genel Tebliği ile net olarak belirlenmesi | Gerçekleşmedi |
Bireysel Emeklilik ve Özel Birikim sigortalarında 10 yılı aşan tüm ödemelerde anapara üzerinden değil getiri üzerinden düşük oranlı vergi alınması ya da 10 yılı aşan ödemelerde istisna oranlarının yükseltilmesi | Gerçekleşmedi |
Şirket birleşmelerinin özendirilmesi | Gerçekleşti |
Son üç yılda ödenen muhtasar, SSK, elektrik faturaları gibi kalemlerde bu kriz döneminde, bir yıl için bunların toplamından %25 indirim yapılması | Gerçekleşmedi ancak işveren sigorta payında Hazine desteği getirildi |
İşletmelerin bu dönemde yükünü artırabilecek hiç bir nam ve ad altında ek vergi yükünün getirilmemesi ve piyasayı rahatlatmak açısından önümüzdeki ay ödenecek olan geçici vergilerin de en az bir dönem ertelenmesi | Gerçekleşmedi |
Eski araçların hurdaya ayrılarak yeni araç alınması halinde ÖTV indiriminin yeniden getirilmesi ve bu doğrultuda hurda merkezlerinin kurulması | Genel ÖTV indirimi gerçekleşti. Hurda araç teşviki sadece belli ticari araçların hurdaya ayrılması halinde MTV ve cezalarının terkini şeklinde gerçekleşti |
İletişim vergilerinde indirime gidilmesi | Kısmen gerçekleşti |
Halka açılmayı cazip hale getirmek için halka açık şirketlere vergi istisnasının getirilmesi | Gerçekleşmedi |
Belli bir süre, en azından üç aylık dönemler halinde SSK ve muhtasarların uzatılması | Gerçekleşmedi |
İhracatta yeni pazar arayışlarına hız verilmesi, Rusya ile olan gümrük sorunlarının bir an önce çözülmesi | Gerçekleşti |
İhracatta lokomotif sektörlere yönelinmesi | İhracata ilişkin sektörel bir düzenleme yapılmadı |
Hazineden Eximbank’a borç şeklinde kaynak aktarılması suretiyle Eximbank kaynaklarının ve limitlerinin arttırılması | Gerçekleşti |
DFİF’den (Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu) ihracata yönelik kaynak aktarımı sağlanması ve DFİF’deki ihracat katkısının %1 olması | Gerçekleşmedi ancak DFİF’e ilave kaynak aktarıldı |
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından alt işveren-taşeron kullanımıyla ilgili olarak çıkarılan son tebliğin gözden geçirilmesi ve taşeron kullanma şartlarının hafifletilmesi | Gerçekleşmedi |
Yabancı sermayeli şirketlerin kar paylarının Türkiye’de bırakılmasının özendirilmesi için tedbir alınması | Gerçekleşmedi |
Dampingli ithalatta yaşanacak olası artışa karşı tetikte olunması | Antidamping önlemlerin alınmasına devam edilmektedir |
Yerli üretimin desteklenmesi ile ilgili olarak “Kamu İhale Kanunu’nda yer alan yerli malı olarak belirlenen malları teklif eden yerli istekliler lehine, %15 oranına kadar fiyat avantajı sağlanması” hükmüne işlerlik kazandırılması | İlave bir düzenleme yapılmadı |
Yurt dışı müteahhitlerin Türk Malı malzeme kullanmaları için özendirici tedbirlerin alınması | Gerçekleşmedi |
IMF ile yapılacak bir anlaşma ile fon bulunamadığı takdirde, öncelikle kamu bankalarındaki kaynaklardan ve işsizlik fonundan yararlanarak, altyapı yatırımlarının arttırılması ve TOKİ’ye ilave kaynak aktarılması | Önceki yıllara oranla artış yaşanmamakla birlikte altyapı yatırımlarına ve TOKİ inşaatları na devam edilmektedir |
Enerji yatırımları özendirilerek ve daha fazla teşvik verilerek doğrudan yabancı sermaye girişinin devamının sağlanması | Gerçekleşti, yeni yatırım teşvik sisteminde yer verildi |
Yatırımların özendirilmesi amacıyla, selektif nitelikte veya özel proje bazında teşvik uygulanması | Gerçekleşti |
Tarımsal kredi faizlerinde iyileştirilmeye gidilmesi | Gerçekleşti |
GAP bölgesine yönelik yabancı yatırımlarının özendirilmesi | Özel bir düzenleme yapılmadı |
Petrol ve doğalgaz fiyatlarındaki gerilemeye bağlı olarak elektrik ve doğalgaz zamlarının bir bölümünün geri alınması | Kısmen gerçekleşti |
Özelleştirme ihalelerine 2009 yılında da devam edilmesi | İhaleler devam etmektedir |
Kıdem tazminatlarının daha sağlıklı ödenmesi açısından işçi çıkartmaları esnasında, özellikle küçük sanayiciye fondan bir borçlanma imkanının verilmesi | Gerçekleşmedi |
Sosyal Güvenlik Yasası’nda bireysel emekliliğin bir kısmının zorunlu hale getirilmesi | Gerçekleşmedi |
İşçi çıkarmak yerine ücretlilere ücretinin bir kısmının hisse senedi olarak verilmesi | Gerçekleşmedi |
En az yatırımla genç nüfusun istihdamını sağlayabilecek iletişim ve çağrı merkezlerinin kurulmasının özendirilmesi | Bilişim sektörüne özel bir düzenleme yapılmadı |
Özel sektörün Körfez kökenli kaynaklarla (SWF-devlet yatırım fonları) fonlanması, bu fonların devletin de ortak olacağı bir örgütlenme ile yeni yatırım fonu ve gelir ortaklığı veya reel büyüme hızına endeksli borçlanma araçları oluşturularak Türkiye’ye çekilmesi | Körfez kaynaklarının özel sektöre aktarımını sağlayacak özel bir düzenleme yapılmadı |
İç borcun yönetiminde de Körfez kökenli kaynaklara yönelinmesi ve bu bölgeye has yatırım ve borçlanma ile ilgili mevzuatın bir an önce çıkarılması | Gelir ortaklığı senedi çıkartıldı ancak Körfez kaynaklarına yönelik kapsamlı bir düzenleme yapılmadı |
İstanbul Finans Merkezi Projesi’nin hayata geçirilmesi | Gündemde, çalışmalar devam etmektedir |