İhracat yarışında Anadolu öne geçti

Talip AKTAŞ

Türkiye’nin iller bazında son 10 yıllık ihracat performansı, ihracatın Anadolu geneline yaygınlaştığını ve belirli bölgelerde yeni ihracat merkezleri oluştuğunu ortaya koyuyor. 2002-2012 arası dönemde ihracatta İstanbul’un payı kayda değer oranda azalırken, özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yer alan kentlerin payında hızlı bir yükseliş gözleniyor. 
DÜNYA’nın TÜİK’in iller bazında dış ticaret verilerine dayanarak yaptığı hesaplamalara göre, son 10 yılda Türkiye’nin ihracatı yüzde 274.3 oranında artış kaydetti. 62 ilin 2002-2012 arası dönemdeki ihracatı Türkiye ortalamasının üzerinde gerçekleşti. Türkiye ortalamasının altında ihracat artışı sağlayan illerin sayısı ise 19 olarak belirlendi.

İstanbul’un performansı olumsuz

İhracatın lideri İstanbul’un 2002 yılında yüzde 58.2 olan payında, bu tarihten sonra gerileme yaşandı. İstanbul’un Türkiye ihracatı içindeki payı 2006 yılında yüzde 54.9’a, 2011 yılında da yüzde 45.5’e kadar geriledi. Böylece son 10 yılda İstanbul’un toplam ihracat içindeki payı 12.6 puan azalma kaydetti. İstanbul, daha düşük oranlarda olmak üzere, ithalatta da benzer bir görünüm sergiledi. 2002’de Türkiye toplam ithalatının yüzde 56.1’ini gerçekleştiren İstanbul’un payı, 2011 yılında yüzde 51.4’e düştü. İstanbul’un ihracatının ithalatını karşılama oranında da dikkate değer bir değişim yaşandı. Türkiye’nin toplam ihracatının ithalatını karşılama oranı 2002’de yüzde 72.5, 2007’de yüzde 60.3 ve 2011 yılında yüzde 49.6 düzeyinde gerçekleşirken, İstanbul için bu oranlar sırasıyla yüzde 75.5, yüzde 60.3 ve yüzde 49.6 olarak belirlendi. Bu tablo, İstanbul’un 10 yıl öncesine göre ihracat performansında olumsuz yönde bir değişim yaşandığına işaret ediyor. Nitekim, 2002 yılında Türkiye toplamına göre daha yüksek bir seviyede ithalatını karşılama oranına sahip olan kent, 2011 yılında ülke ortalamasının altında bir karşılama oranına sahip oldu.

En iyi performansı gösterenler

2002-2011 arası dönemde ihracat yönünden en iyi performansı gösteren illerin çoğunluğunu çoğunlukla Doğu ve Güneydoğu’dakiler oluşturdu.  2011 verileriyle 100 milyon dolar ve üzerinde ihracat gerçekleştiren iller itibarıyla söz konusu dönemde ihracatta en fazla basamak çıkan iller sırasıyla Hakkari, Osmaniye, Şırnak, Diyarbakır, Mardin, Şanlıurfa oldu. 2002 yılında Türkiye ihracat sıralamasında 61’inci sırada bulunan Hakkari 2011’de 28’inciliğe yükseldi. Osmaniye 71’inci sıradan 44’üncü sıraya, Şırnak 41’den 17’ye, Diyarbakır 58’inci sıradan 35’inci sıraya ve Mardin de 39’unculuktan 18’inci sıraya yükseldi. Buna göre bu iller sırasıyla 33, 27, 24, 23 ve 21 sıra üste çıktılar. Bu kategorideki illerin çoğunluğu aynı zamanda, ihracatın ithalatı karşılama oranında da daha iyi bir performans ortaya koydular. Osmaniye, Şırnak, Şanlıurfa, Diyarbakır ve Mardin gibi iller, 2002 yılına göre 2011 yılında ithalatlarına oranla daha yüksek ihracat yapma başarısını gösterdiler.

Performansı gerileyen iller

100 milyon dolar ve üstünde ihracat gerçekleştiren iller dikkate alınarak yapılan hesaplamalarda, son 10 yıllık dönemde geriye düşen iller arasında ilk 10’u Isparta, Giresun, Çanakkale, Uşak, Kırklareli, Tekirdağ, Ordu, Kütahya, Malatya ve Çorum oluşturdu. Söz konusu dönemde bu illerden Çorum 16, Giresun ve Çanakkale 12, Uşak ve Kırklareli ise 10 basamak aşağıya indiler. Bu illerin aynı şekilde Türkiye toplam ihracatı içindeki paylarında da düşüş yaşandı. Türkiye’nin toplam ihracatı içinde yüzde 1’den fazla payı bulunan iller itibarıyla Çanakkale, Çorum, Denizli ve Mersin’in de aralarında bulunduğu illerin ihracatlarının ithalatını karşılama oranlarında reel olarak da düşüşler kaydedildi.

İhracatta yoğunlaşma azaldı

İhracatta başta İstanbul olmak üzere 10 yıl öncesine göre büyük kentlerin payının görece düşüş göstermesi, ihracatta yoğunlaşmayı da aşağı çekti. 2002 yılında ilk beş ilin toplam ihracattaki payı yüzde 83.2 ve ilk 10 ilin payı yüzde 90.2 düzeyinde iken bu oranlar 2011 yılında sırasıyla yüzde 74.2 ve yüzde 85.8’e geriledi. Son 10 yıllık dönemde İstanbul hariç olmak üzere ihracatın ilk beşi kendi aralarında sıra değiştirmekle birlikte, ilk beşe giren iller değişmedi. İlk ve ilk 10 kentlerin payındaki değişimin ortaya koyduğu yoğunlaşma azalması yine de zayıf bir görünüm sergiledi. Nitekim, 2002 yılında Türkiye toplam ihracatı içinde yüzde 1 ve üzerinde paya sahip 12 il bulunurken, bu sayı 2011 yılında sadece bir artışla 13’e yükseldi.

Küçük kentlerde durum

Türkiye ölçeğinde küçük rakamlara sahip olan illerdeki ihracat performans artışının çok daha yüksek seviyelere ulaştığı gözleniyor. Buna göre, son 10 yıllık dönemde en fazla ihracat artışını yakalayan kentlerin başında Osmaniye geliyor. Bu dönemde ihracatını 698 bin dolardan 1 milyar 176 milyon dolar çıkararak yaklaşık 170 kat artıran Osmaniye’yi Muş ve Batman gibi iller izliyor. Bu veriler, 2002 yılına kadar kayda değer ihracatı bulunmayan Anadolu’daki çok sayıda kentin, geçen 10 yıllık dönemde ihracatla tanıştığını ve iç pazarın yanı sıra dış pazara yönelik bir çabanın da içine girdiğini gösteriyor. 2011 yılı verilerine göre Türkiye genelinde İstanbul hariç olmak üzere iki kentin ihracatı 10 milyar doların üzerinde bulunuyor. Toplamda milyar dolar sınırını aşan il sayısı 15’e ulaşırken, 30 ilin ihracatı da 100-999 milyon dolar arasında değişiyor.

Büyük kentlerde durum

İhracatta ilk içinde yer alan kentler 2011 yılı itibarıyla İstanbul, Kocaali, Bursa, İzmir ve Ankara olarak sıralandı. İhracat büyüklüğü itibarıyla 2002 yılı ile karşılaştırıldığında, İstanbul ilk sıradaki yerini korurken, Kocaeli beşincilikten ikinciliğe yükseldi. Bursa ikincilikten 2011’de üçüncü sıraya, İzmir üçüncülükten dördüncü sıraya, ve Ankara da dördüncü sıradan beşinci sıraya geriledi. Bu kentlerden İstanbul, Bursa ve İzmir’in Türkiye toplam ihracatındaki payı azalırken, Kocaeli ve Ankara’nın payında artış kaydedildi. Buna göre, 2002 yılında Türkiye ihracatının yüzde 58.2’sini gerçekleştiren İstanbul’un payı 2011’de yüzde 45.5 geriledi. Bursa’nın ihracattaki payı yüzde 9.6’dan yüzde 8.7’ye, İzmir’in payı da yüzde 7.7’den yüzde 6.0’ya düştü. Kocaeli 2002 yılında yüzde 3.5 olan toplam ihracattaki payını 2011’de yüzde 9.1 çıkarırken, Ankara’nı payı da yüzde 4.2’den yüzde 4.9’a yükseldi.
İhracatın ilk beş ili aynı zamanda ithalatta da aynı yerlerini korudu. 2011 yılı itibarıyla 123.9 milyar dolarla toplam ithalatın yüzde 51’inden fazlasını gerçekleştirdi. Bu rakam, 2002 yılındaki yüzde 58’lik orana göre 7 puanlık düşüşü ifade ediyor. 2011 yılında Türkiye toplam ithalatında ilk beş içinde yer alan kentlerden Kocaeli 12.7 milyar dolarla yüzde 5.3, Bursa ve Ankara 11.9’ar milyarla yüzde 4.9, ve İzmir 10.6 milyar dolarla yüzde 4.4 pay aldı.     

Net ihracatçı iller

Net ihracat açısından bakıldığında Bursa, İzmir, Denizli, Mersin ve Kocaeli gibi sanayi kentlerinin Son 10 yıllık dönemde net ihracatçı yapısını kaybederek, net ithalatçı duruma geçtiği görülüyor. Nitekim, 2002 yılında dış ticarette 876.2 milyon dolar fazla veren Bursa, 2011 yılını 220.2 milyon dolar dış açıkla kapatırken, 489.4 milyon dolar fazla veren İzmir’in 2011 yılı açığı 2 milyar 547 milyon dolar olarak belirlendi. 2002 yılında 39 olan dış açık veren il sayısı 2011’de 41’e yükseldi. 2011 yılının dış fazla şampiyonları da sırasıyla Trabzon, Şırnak ve Mardin oldu. 2011 yılında Trabzon 966.5, Şırnak 900.2 ve Mardin de 670.1 milyon dolar dış ticaret fazlası verdi.
2011 yılında İstanbul’un dış açığı 62.4 milyar dolar düzeyinde gerçekleşirken, bu kenti 5.3 milyar dolarlık açıkla Ankara izledi. Hatay, Adana ve Zonguldak da en fazla dış ticaret açığına sahip iller arasında yer aldı.