Dördüncü nesil teşvik düzenlemesi
Geçen hafta yeni bir teşvik sistemi açıklandı. 1998 yılından buyana uygulamaya konulan dördüncü teşvik paketi bu. 1998 yılından bu yana teşvik anlayışı ve uygulamasının mesafe aldığı, gelişip serpildiği söylenebilir. Bu aynen nesiller arasındaki gelişmeye benziyor. Son düzenlemeye dördüncü nesil dememin nedeni bu.
Dördüncü nesil teşvik düzenlemesinin öncekilere benzediği noktalar var. Ama yeni düzenleme ciddi farklılıklarda içeriyor. Dört neslin ortak benzerliği temel teşvik kaygısının ana odağı. Bölgeler arası gelişmiş farklarının azaltılması olarak tanımlanabilir bu odak. Bölgeler ve iller bu kritere göre ayrıştırılıyor ve geri kalmış olanlarda üretim ve yatırımı özendirecek önlemler geliştiriliyor. Türkiye'de teşvik pratiğinin özü bu.
* * *
Ana hatlarıyla bu özün dördüncü nesil teşvik düzenlemesinde de korunduğu söylenebilir. Ama dördüncü neslin öncekilerden farkı da yine bu noktada başlıyor. İlk üç örnekte gelişme farklılıklarının belirlenmesi ve buna göre bölgeler ve illerin sıralanması biraz kaba ölçülerle yapılmış gibi bir izlenim vardı. Uygulamada epey sıkıntı yarattı bu. Bu defa bölge sayısı arttırılıp altıya çıkartılırken gelişme farklılıkları daha dikkatli, özenli ve net biçimde belirlenmiş gibi görünüyor. Teşvik düzenlemesinin nesiller arasında gelişip, serpilmesinin önemli bir örneği bu.
Dördüncü neslin bir başka önemli farkı da teşvike konu olacak birimin bölge- kent ölçeğinin de altına indirilip, sektör-firma-proje bazlı teşviklerin daha net biçimde tanımlanmış olması. Aslında teşvik düzenlemesinin, doğası gereği, mikroekonomik bir olgu olduğunun gecikmiş bir kabulü anlamına geliyor bu. Zira teşvik mekanizması yeteri ölçüde mikroekonomik işleyişle donatılmadığı takdirde bundan gelişmişlik farklarını azaltmak falan gibi makroekonomik sonuçlar beklemek hayalperestlik oluyor. Dördüncü nesil kısmen bu gerçeği kabullenmiş gibi görünüyor.
Dördüncü nesilde görece daha mikro ölçeğe inmek kaygının en somut örneği temel teşvik kategorilerine bir yenisinin eklenmesi olmuş. Önceki uygulamada teşvik mekanizması genel teşvik uygulamaları, bölgesel teşvik uygulamaları ve büyük ölçekli yatırımların teşviki gibi üç ana kategoride tasarlanmış. Şimdi bunlara "stratejik yatırımların teşviki" adı altında yeni bir kategori daha ilave edilmiş. Böylece, dördüncü adımda, Türkiye'deki uygulama olması gereken teşvik karakterine biraz daha yaklaştırılmış.
Bölgesel farklılıkların dışında, yatırım bazında yeni bir teşvik alanının tanımlanmış olmasının dördüncü nesil teşvik düzenlemesine önemli yenilikler getirdiği söylenebilir. Bunlardan birisi stratejik yatırım ayrımı çerçevesinde teşvik sisteminin amaçlarının çeşitlendirilmiş olmasıdır. İthal bağımlılığının azaltılması ve rekabet gücünün arttırılması amacıyla yüksek teknolojili ve yüksek katma değerli yatırımların teşvikinin öngörülmüş olması bu çeşitlendirmenin ana eksenini oluşturuyor.
Stratejik yatırım ayrımı aracılığı ile dördüncü neslin getirdiği bir başka yenilik teşvik paketinde yer alan aletlere yenilerinin eklenmesidir. Büyük montanlı bina inşaat harcamalarına KDV iadesi, altıncı bölgede gelir vergisi stopajı desteği gibi yeni teşvik araçları bu bağlamda çeşitlendirmenin örnekleri olarak kabul edilebilir.
* * *
Dördüncü nesil teşvik düzenlemesinin açıkça ifade edilmiş amaçlarının yanı sıra örtük amaçlarının da olduğunu düşünüyorum. Bunların en önemlisi stratejik yatırımların teşviki bağlamında "cari açığın azaltılması amacıyla ithalat bağımlılığı yüksek ara malları ve ürünlerin üretimine yönelik yatırımların teşvik edilmesi"dir. Bu açıklamanın altı kazındığında teşvik sistemi aracılığı ile ithalatın yerli üretimle ikame edilmesinin amaçlandığı görülmektedir. Yani, dördüncü nesil teşvik düzenlemesi örtük olarak ithal ikamesini amaçlamaktadır.
Cumhuriyet tarihimizin önemli bir bölümü cari açığın azaltılması amacıyla ithalata müdahale edilmesi ve buradan yansıyan "dolaylı ithal ikamesi" ile geçmiştir. Yani bizim ithal ikamesi deneyimimiz oldukça zengindir. Dolaylı ikame sürecinde yerli üretim bazının verimlilik kaygısından ve rekabetten koptuğunu, bunun ihracatı olumsuz yönde etkilediğini ve sonuçta azalması öngörülen cari açığın büyüdüğünü en iyi biz biliriz. Bu deney bize eğer yapılacaksa ithal ikamesinin doğrudan, net araçlarla ve bir takvime bağlı olarak uygulanan bir program çerçevesinde yapılmasının doğru olacağını öğretmiş olması gerekir.
Dördüncü nesil teşvik düzenlemesinin çürük halkasının örtük ithal ikamesi hevesi olduğunu düşünüyorum.