Ticaret savaşlarının gölgesinde küreselleşmenin yeni oyunu: Mal ticareti yavaşlarken, hizmet ihracatı hızlanıyor

Barış SAZAK

Klasik ekonomik kalkın­ma anlatısının temelini oluşturan endüstrileş­me stratejilerinin açmazı, son 15 yıldır artık bireylerin de ha­yatını sarsmış durumda. Sana­yi üretimi, ekonomik büyümeyi getirmiyor. Getirse de istihdam sağlayıp artı değerin genele ya­yılmasında çıkmaza girmiş gö­rünüyor. Uzun yıllar önce ihra­cat temelli büyümeyi benimse­yen Türkiye açısından da benzer bir durum söz konusu olsa da is­tihdam boyutunda aynı katego­rideki ülkelere nazaran daha iyi direndiğimizi görüyorum.

Teoriye dönecek olursak; ih­racat, yerli üretimin artması­nı ve yeni iş imkanlarının doğ­masını sağlar. İhracat yapan firmalar, üretim kapasitelerini artırarak daha fazla işçi istih­dam ederler. Bu durum, işsizlik oranlarının düşmesine ve hal­kın refah seviyesinin yükselme­sine katkı sağlar. Ancak teorinin dinamikleri eskisi gibi çalışma­makta. Hem talep tarafındaki durağanlaşma hem de teknolo­jik değişim ile verimlilik artışla­rı, yapıyı sarstı. Teorideki her bir adımın yeni ekonomik düzende yeniden tanımlanması, 1980’li yıllardan itibaren benimsediği­miz primitif ihracat temelli bü­yüme stratejisini de uzun süre­dir tekletmeye başladı. Mal ihra­catımız uzun süredir artış hızını kaybetmiş durumda. 2010’lu yıl­larda yaşanan patinajın benze­rini, 2020’li yıllarda da yaşıyo­ruz. Salgın koşulları neticesin­de 2021 yılında yaşanan önemli bir sıçrama sonrasında özellikle 2022 yılının son aylarından iti­baren pandemi sonrası kazan­dığımız avantajlar azalmaya başladı. İhracatımız yeni yılda önemli ölçüde rekabet baskısı altında kaldı ve kayda değer bir oranda büyüyemedi.

Avrupa’nın durumu, zincirin belirleyici halkası

İhracatçıların en çok yakındı­ğı husus aşırı değerli Türk Lira­sı ve yükselen maliyetler olsa da küresel gelişmelerden bağım­sız bir çerçeve çizmek mümkün değil. Her şeyden önce ana ih­raç pazarımız Avrupa’nın duru­mu ve tüketim dinamikleri, bu zincirin belirleyici halkası. Ça­tırdayan ve yeniden şekillenen ticari bloklar ve devletler arası mücadele, önümüzdeki dönem­de bize bazı fırsatlar çıkarabilir. Ancak küreselleşme olgusun­da daha derinde yaşanan deği­şiklikleri göz ardı edemeyiz. Bu noktada dünyadaki ticari akım­lara ve değişimlere göz atmak­ta fayda var. Grafik1’de de görü­leceği üzere hizmet ihracatının getirisi artık ana gündem.

Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNC­TAD) 2024 raporuna göre dünya mal ihracatının değeri 2023 yı­lında yaşanan düşüşün ardından yüzde 2,3 oranında arttı ve 24,4 trilyon ABD dolarına ulaştı. Yine de hâlâ 2022 değerinin neredey­se yarım trilyon dolar altında kal­dı. Reel bazdaysa geçtiğimiz yıl küresel mal ticareti hız kesti, öte yandan hizmet ticareti reel ola­rak yüzde 5 büyüdü. Diğer yandan hizmetlerin küresel ticaretteki payı 2023’te yüzde 25’e yaklaş­tı ve ekonomik büyümenin yeni motoru olabileceğini ispatladı.

İmalat odaklı istihdam azalma eğiliminde

Küresel değer zincirlerinde yer edinmek, sanayileşmeye gi­den baskın yol gibi görünüyor­du. Ülkeler bu zincirlerin bir adımında uzmanlaşarak entegre oldu ve daha katma değerli işler ve dolayısıyla istihdam elde et­meyi hedefledi. Dışarıda kalan­lar, ‘düşük ücretli, düşük tekno­lojili’ stratejilere güvendi ancak ‘düşük ücretli, yüksek teknolojili’ ülkelerle rekabet edemediler.

Tabloda da görüleceği üzere 20 yılda, birçok gelişmekte olan ül­kede imalat alanında istihdam azalma eğiliminde. Bu durum, is­tihdam yaratmak, verimliliği ar­tırmak ve ekonomik dönüşümü sağlamak için kullanılan gele­neksel imalat odaklı ihracat mo­delinin açmazlarını göstermekte. Bu değişimler politika yapıcılar için daha çeşitlendirilmiş kal­kınma stratejilerinin gerekliliği­ni vurguluyor. Küresel ticaretteki bu dönüm noktası, belirsizliğin arttığı global konjonktürde yol al­maya çalışan ülkeler için jeopoli­tik riskleri de artırıyor. Öte yan­dan gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arası ticari asimetriyi de körüklemekte.

Bu sebeple yalnız belli sektö­rel yetkinlikler ile değer zincir­lerinde belirli adımlarda uzman­laşmaya güvenerek iş yapmak da yeni dönemde işe yaramayabi­lir. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin temel tüketim, teks­til, elektronik, FMCG gibi sektör oyuncularının mevcut düzenini korumalarına yönelik sübvansi­yonlarını gözden geçirmesi şart. Diğer gelişmekte olan ülkelere nazaran imalat sanayi istihdamı­nı korusa da uzun vadede bu per­formansı göstermek çok zor.

Ulusal şampiyonlar yaratmadan performans göstermek kolay değil

Turquality teşviklerinin hiz­met sektörüne geçtiğimiz yıllar­da açılması önemli. Hatta destek oranlarını artırarak programın sadece o tarafa ve seçici olarak kanalize olması faydalı bile ola­bilir. Ulusal şampiyonlar yarat­madan Türkiye gibi ülkelerin küresel ölçekte ekonomik per­formans göstermesi kolay değil. Hibrit bir alan olan e-ticaret iki kolu da entegre eden bir çıkış yo­lu olabilir. Türkiye’nin bu iki kolu da bölge ülkelerine nazaran güç­lü. PwC ve TÜSİAD’ın geçtiğimiz aylarda yayımladığı rapora gö­re Türkiye'de KOBİ'lerin sadece yüzde 4'ü e-ihracat yapıyor. Ge­lecekte e-ihracat yapmayı plan­layan KOBİ'lerin oranı ise yüz­de 7,3. Bu oranlar çok düşük. TC Ticaret Bakanlığı E-Ticaret teş­viklerinin de bütüncül bir strate­jiyle ele alınıp farkındalığının ve kullanımının artırılması çok mü­him. Aksi takdirde ‘düşük ücretli, düşük teknolojili’ ekonomik mo­delin akıbetinin ne olacağını kes­tirmek zor değil.

Grafik2’de yer alan Türki­ye'nin de içinde bulunduğu geliş­mekte olan ilk 5, küresel hizmet ihracatının yüzde 17'sini gerçek­leştirirken, gelişmekte olan eko­nomilerin toplam hizmet ihra­catının yüzde 56'sını oluşturdu. Bizim hizmetlerin kapsamı biraz farklı da olsa bu listede yer almak önemli. Salgın sırasında seyahat ve ulaşım sektörleri ciddi şekil­de etkilendi. Ancak 2018-2023 yılları arasında telekomikasyon bazlı hizmetler ve bilişim ihraca­tı her yerde yükselişe geçti ve As­ya'da yıllık ortalama yüzde 14 ile en yüksek büyüme oranını kay­detti. 2023 yılında, gelişmekte olan ekonomilerden dijital ola­rak sunulabilir hizmetlerin ihra­catı yüzde 9 büyüdü.

‘Fabrikasız üretim’ modelleri ortaya çıkarmak

Günümüzde, markalar, öz­gün tasarımlar, patentli tekno­lojiler ve ‘know-how’ gibi mad­di olmayan varlıklar, firmaların çok daha fazla şekilde küresel değer zincirlerindeki pozisyo­nunu ve etkinliğini belirlemek­te. Diğer bir ifadeyle üretim sü­recine doğrudan sahip olmayan, yalnızca ürün tasarımı ve pazar­lamasını gerçekleştiren firmala­rın faaliyet gösterdiği ‘fabrikasız üretim’ modelleri ortaya çıkmak­tadır. Sonuç olarak, modern kü­resel değer zincirlerinin önem­li bir bölümü, yenilikçi ülkelerin fikri mülkiyet hizmetlerini ihraç edip, karşılığında imal edilmiş ürünler ithal ettiği bir yapıya dö­nüşmüştür. Son AI ve ticaret sa­vaşı tartışmalarında daha da be­lirginleşen, gelişmiş ülkeler için büyümenin yeni motoru dijital hizmetlere yaptıkları yatırımlar, ne kadar sürdürülebilir olacak izleyeceğiz. Asya'daki gelişmek­te olan ekonomiler, uluslarara­sı hizmet ticaretindeki paylarını artırarak bilgi yoğun hizmetlere daha uygun yatırım modelleriyle yöneldi. 2023 yılında bu ekono­miler, hizmet ihracatlarının ne­redeyse yarısını bilgi yoğun hiz­metlerden elde etti.

Grafik3’ten de görüleceği bah­se konu dijital, tasarım, strea­ming, telif vb hizmetler gibi mad­di olmayan varlıkların (intan­gible assets) dünya ticaretinde özellikle 2010’dan sonraki yükse­lişi yadsınamaz. Haliyle bu alan­da gelişmiş ekonomilerin lider­liği ön plana çıkmaktadır. ABD, Fransa ve İsveç en yoğun faaliyet gösteren ülkeler olurken, Hindis­tan da yükseliş trendine girmiş­tir. 2023 yılında toplam maddi ol­mayan yatırımlar 6,9 trilyon do­lara ulaşarak, 1995 yılındaki 2,9 trilyon dolarlık seviyenin iki ka­tından fazla artış göstermiştir. Aynı dönemde maddi yatırım­lar ise 4,7 trilyon dolara yüksel­miştir. Ancak otomasyon, AI ve anında tercüme teknolojileri­nin gelişimi ile bu tip hizmetle­rin üretiminin tabana yayılacak olması, gelişmekte olan oyuncu­lara da pastadan daha fazla pay vaat etmekte.

Gümrük tarifeleri sadece mal ticaretine ilişkin

Doğrudan yabancı yatırımla­rın 2008 krizinden bu yana sey­rinde yavaşlama görülmektedir. Bu yavaşlama küreselleşmenin akıbeti konusunda birçok soru­yu beraberinde getirmektedir. Ne var ki artık büyük şirketlerin cirolarının önemli bir kısmı kon­vansiyonel pazarlarının çok öte­sine taşmış durumda. Güncel ha­ber akışlarında küreselleşmenin gerilediğine ve içe dönük ticaret ile sanayi politikalarının benim­senmesine ilişkin ifadelere sıkça rastlanılmaktadır. Ancak bu baş­lıklar yanıltıcı olabilir. Gerçek­ler, küresel mal ticaretinin küre­sel gelire oranla, salgın kaynaklı dip seviyelerden toparlandığını, ancak uzun vadeli düşüş eğilimi­ni tersine çeviremediğini göster­mektedir. Buna karşılık, dijital olarak desteklenen hizmet tica­reti, pandemi döneminin en zor­lu zamanlarında dahi kesintiye uğramamış ve büyümesini sür­dürmüştür. Son dönemin en gün­cel konusu ticaret savaşları ve gümrük tarifelerinin hali hazır­da yalnızca mal ticaretine ilişkin olduğunu bir kenara not etmekte fayda var. Bu şartlar altında, mal ticaretinin durgunluğunu koru­yacağını, dijital hizmetler (e-hiz­metler) ticaretinin ise güçlü bir büyüme trendi sergilemeye de­vam edeceğini varsaymak ma­kul bir senaryo gibi durmakta.