Gelirde tarihi küme düşüşü

Naki BAKIR

Ülkelerin toplam ekonomik büyüklüğünün ötesinde yurttaşlarının ortalama refah düzeyinin asıl göstergesi olan kişi başına milli gelirine göre sıralamasında Türkiye’nin 2022 yılı itibariyle 81’incilikle, tarihi dip noktaya düştüğü belirlendi.

IMF’nin 196 ülkede 1980’den bu yana kaydedilen makro ekonomik gerçekleşmeler ve 2027’ye kadar projeksiyonları içeren Dünya Ekonomik Görünümü raporunun en sonuncusu geçtiğimiz günlerde yayınlandı. Ekim 2022 tarihli veri seti, gayri safi yurt içi hasılaya (toplam milli gelir) göre yapılan “büyük ekonomi” sıralamasında da kan kaybeden Türkiye’nin, kişi başına düşen gelire göre sıralamada ise çok dramatik biçimde küme düştüğünü ortaya koydu.

“70 cente muhtaç” olunan 1980 yılında Türkiye, IMF verilerine göre 96,6 milyar dolarlık gayri safi yurt içi hasıla (toplam milli gelir) ile dünyada 21’inci, kişi başına milli gelirde ise 2.134 dolarla 55’inci ülke idi. 1990 yılına gelindiğinde Türkiye 207,5 milyar dolarlık milli geliri ile ülkeler arasında 20’inciliğe ve 3.738 dolarlık kişi başına milli geliriyle 51’inci sıraya yükseldi. İzleyen on yılda ise dünya ile karşılaştırmada büyüme ivmesinin görece düşük, nüfus artış hızının görece yüksek olması nedeniyle, kişi başına gelir sıralamasında Türkiye, bu açıdan daha iyi olan ülkelere geçilerek sıralamada 10 basamak aşağı kaydı. 2000 yılında Türkiye 274,1 milyar dolarlık toplam milli geliriyle ülkeler sıralamasında 21’inci olurken, kişi başına milli gelirde 4.238 dolarla 66’ncılığa düştü.

Ağır ekonomik krizin yaşandığı 2001 yılında milli gelir büyüklüğü 202,2 milyar dolara düşen Türkiye, büyük ekonomi sıralamasında 23’üncülüğe indi. Aynı yıl kişi başına milli gelir 3.083 dolara ve Türkiye sıralamada 78’inciliğe kadar düştü. Türkiye, 2001 krizinin ardından uygulamaya konulan yeni ekonomik programla başlayan düzelme ile 2002 yılında toplam milli gelirde 240,2 milyar dolarla yeniden 21’inci sıraya, kişi başı gelirde de 3.617 dolarla 74’üncülüğe yükseldi.

2002 sonrası

2002 sonunda iş başına gelen yeni iktidarın, öncesinde uygulamaya konulan ekonomik programı devam ettirmesiyle milli gelir sıralamasında yükselişe geçen Türkiye, 2004 yılında 409,1 milyar dolarlık milli gelir hacmine ulaştı ve sıralamada 4 basamak birden yükselerek 17’nci oldu. Böylece Türkiye, “en büyük 20 ekonomi” ligine yıllar sonra yeniden girmiş oldu. Kişi başına milli gelirde de 63’üncülüğe yükseldi.

Türkiye, milli gelirini 409,1 milyar dolardan 776,6 milyar dolara çıkardığı 2004-2010 döneminde (7 yıl), en büyük 17’nci ekonomi olarak yoluna devam etti. Bu dönemde kişi başına milli gelir de 6.016 dolardan 10.534 dolara çıktı. Türkiye, anılan yıl, kişi başına gelirde 65’inci oldu.

2023 hedefleri

2011 yılında açıklanan “2023 hedefleri” kapsamında toplam milli gelirin 2 trilyon dolar, kişi başına milli gelirin 25 bin dolar olması, Türkiye’nin en büyük ilk 10 ekonomi arasına girmesi öngörülmüştü.

2011’de milli gelirini 838,5 milyar dolara çıkarmasına karşın sıralamada 18’inci olan Türkiye, 2012’de 880,1 milyar dolarla yeniden 17’ci büyük ekonomi oldu. Kişi başına milli gelirde ise 2011’de 11.221 dolarla 65’inci, 2012 yılında ise 11.638 dolarla 68’inci sırada yer aldı.

Türkiye, 2013 yılında milli gelirini 957,5 milyar dolara çıkararak 16’ncı sıraya kadar yükseldi ve bu sırayı 2014 ve 2015 yıllarında da korudu. 2016 ve 2017 yıllarında milli gelire göre sıralamada 17’nci olan Türkiye, 2018’de 779,7 milyar dolara inen milli geliriyle 19’unculuğa geriledi. Türkiye, izleyen yıl da aynı sırayı korurken, 2020’de 720 milyar dolara kadar gerileyen milli geliriyle 20’nci sıraya, diğer deyişle ilk 20 ekonomi liginin alt sınırına indi.

2021’de de aynı sırada yer alan Türkiye, IMF projeksiyonlarına göre 2022 yılında 853,5 milyar ve 2023 yılında da 941,6 milyar dolarla yine en büyük 20’nci ekonomi olarak ligin son sırasında yer almaya devam edecek.

KBG’de tarihi dip

Ülke insanının ortalama refah düzeyini gösteren kişi başına milli gelirde Türkiye’de son yıllarda dramatik bir düşüş yaşandı. Söz konusu gelir 2013 yılında 12.489 dolarla tarihindeki en yüksek düzeyi gördükten sonra, izleyen yedi yılda sürekli gerileyerek 2020’de 8.612 dolara kadar indi. Ülkeler arası sıralamada 2013-2020 döneminde 65’incilikten 77’nciliğe gerileyen Türkiye, 2021’de 9.654 dolar olan kişi başı geliriyle de 77’inci olurken, bu yılın ortalamasında kişi başı gelirin 9.961 dolar olması ancak, Türkiye’nin ülkeler sıralamasında 81’inciliğe kadar düşeceği tahmin ediliyor.

Türkiye’nin bu sırası, söz konusu IMF istatistiğinin başlangıcı olan 1980’den bu yana olan dönemin en dip noktasını ifade ediyor.

1980 darbesi ve 2001 krizi dönemlerinde bile olmadığı şekilde kişi başına gelir düşüşünün art arda 7 yıl sürmesi de Türkiye’nin bu makro göstergeye göre dünyada 81’inci ülke konumuna inmesi de genel ekonomiye ve dolayısıyla sosyal bünyeye ilişin önemli bir uyarı niteliği taşıyor. Türkiye kişi başı gelirde, ağır ekonomik kriz yılı 2001’de düştüğü 78’incilikle bile göreli olarak 2022’den daha iyi bir sırada yer alıyordu.

IMF projeksiyonlarına göre Türkiye, 2023 yılında ise sıralamada 78’inciliğe yükselerek 2001 ekonomik krizinde düştüğü düzeyi ancak yakalayabilecek.

Gelirin süper ligi

IMF’nin hesaplamalarına göre Türkiye’nin 9.961 dolarla 81’inci olacağı 2022 kişi başına milli gelir sıralamasında Lüksemburg 127.673 dolarla birinci sırada yer almaya devam edecek. Bu ülkeyi 102.217 dolarla İrlanda, 92.646 dolarla Norveç, 92.435 dolarla İsviçre ve 82.887 dolarla Katar’ın izleyeceği bekleniyor. Ortalama refah düzeyinin göstergesi olan kişi başına milli gelirde “süper lig” denilebilecek ilk on ülke sıralamasında daha sonra sırayla Singapur, ABD, İzlanda, Avustralya ve Danimarka geliyor. Satın alma gücü paritesi dikkate alınmazsa, kişi başına milli gelirin nominal tutarına göre her bir Lüksemburglu ortalama gelirde, yaklaşık 13 Türk’e bedel. Diğer bir deyişle 13 Türk’ün yarattığı toplam gayri safi yurt içi hasıla, ancak bir Lüksemburg yurttaşının yarattığına denk.

Ekonomistler GSYH’de yüzde 3,9 artış bekliyor

AA Finans’ın Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından 30 Kasım Çarşamba günü açıklanacak 2022 yılı 3. çeyrek GSYH verilerine ilişkin beklenti anketi, 15 ekonomistin katılımıyla sonuçlandı. Anket sonuçlarına göre, ekonomistler bu yılın üçüncü çeyreğinde Türkiye ekonomisinin yüzde 3,9 büyümesini bekliyor. Ekonomistlerin üçüncü çeyreğe ilişkin büyüme beklentileri, yüzde 3 ile yüzde 4,8 aralığında yer aldı. Ekonomistlerin 2022 yılının tamamına ilişkin büyüme beklentilerinin ortalaması ise yüzde 5,2 olarak gerçekleşti. Ekonomistlerin 2022’ye ilişkin büyüme beklentileri, en düşük yüzde 4,5 ve en yüksek yüzde 5,7 oldu.

Sıralamadaki düşüşün anlamı

IMF’nin, ülke verileri baz alınarak yapılan sıralama, ortalama refah düzeyinin göstergesi olan kişi başına düşen milli gelir tutarında dönemlere göre değişiminin yanı sıra ülkeler karşılaştırmasında göreli değişimi veriyor. Dönemsel karşılaştırmada bir ülkenin basamak düşüşü, kişi başına milli gelir tutarında ilgili dönemde nominal olarak artış kaydetse bile, o ülkeyi geçen ülkelerin, geçtiği ülkelerden daha fazla olduğunu gösteriyor. Ülkenin, sıralamada daha yukarı basamaklara çıkması ise bunun tersini ifade ediyor.

Kişi başına GSYH Nedir?

Kişi başına gayrisafi yurt içi hasıla (GSYH)/milli gelir ilgili yıl GSYH’sının ilgili yıl ortası nüfusuna bölümü ile bulunur. Dolayısıyla bir yıl içinde ülkede kişi başına yaratılan ortalama milli gelir tutarını, başka deyişle bu dönemde ülkenin yarattığı toplam milli gelirin kişi başına düşen ortalama tutarını gösterir. Bu yolla bulunan tutarın büyümesi ya da küçülmesi, genel anlamda ülke bireylerinin zenginleşme yoksullaşma durumunu ortaya koyar.