Yeni haller yasası neler getiriyor?

Soner ALTAŞ / Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Müfettişi

Yazılı ve görsel medyada sık sık haberlere konu olan Haller Kanunu nihayet yasalaştı. Uygulamada, kısaca "Haller Yasası" diye anılsa da, yasanın tam ismi "Sebze Ve Meyveler İle Yeterli Arz Ve Talep Derinliği Bulunan Diğer Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun". söz konusu 5957 sayılı Kanun 26 Mart 2010 tarihli Resmi Gazete'de yayımlandı. Peki, amacı "sebze ve meyveler ile arz ve talep derinliğine göre belirlenecek diğer malların ticaretinin kaliteli, standartlara ve gıda güvenilirliğine uygun olarak serbest rekabet şartları içinde yapılmasını, malların etkin şekilde tedarikini, dağıtımını ve satışını, üretici ve tüketicilerin hak ve menfaatlerinin korunmasını, meslek mensuplarının faaliyetlerinin düzenlenmesini, toptancı halleri ile pazar yerlerinin çağdaş bir sisteme kavuşturulmasını ve işletilmesini sağlamak" olarak belirtilen Yasa ne gibi yenilikler getirmekte? Yazımızda, işte bu yeniliklere, esas noktaları itibariyle kısaca değinmeye çalıştık.

Toptancı Halleri

Yasayla tanınan istisnalar haricinde, malların toptan alım ve satımı toptancı hallerinde yapılacak. Burada geçen "mal" tabiri, "ticarete konu sebze ve meyveler ile arz ve talep derinliğine göre belirlenecek et ve et ürünleri, süt ve süt ürünleri, su ve su ürünleri, bal ve yumurta gibi diğer gıda maddeleri ile kesme çiçek ve süs bitkilerini" kapsıyor. Toptancı halleri; genel kural olarak, belediye sınırları içinde belediyeler, büyük şehir belediye sınırları içinde büyükşehir belediyeleri tarafından kurulacak. Ancak, gerçek veya tüzel kişiler de, belediyeden izin almak kaydıyla toptancı hali kurabilecekler. Yine, yasaya göre, şehir içinde kalan, çevreye, altyapıya ve trafiğe yük getiren, ulaşım imkânları ve alan büyüklüğü yetersiz olan ve uygun çalışma ortamı bulunmayan toptancı halleri başka bir alana taşınabilecek.

Toptancı haline bildirim zorunluluğu

Sınaî üretimde kullanılmak veya ihraç edilmek üzere satın alınan mallar, ithal edilen mallar, organik tarım faaliyetleri esaslarına uygun olarak üretilen sertifikalı ürünler, üretici örgütlerince toptancı hali dışında satılan mallar, üreticilerce perakende olarak doğrudan tüketicilere satılan mallar, iyi tarım uygulamaları kapsamında sertifikalandırılan ürünler, fatura veya müstahsil makbuzu ile üreticilerden satın alınan mallar toptancı hallerine bildirilmek zorunda. Yine, perakende olarak sebze ve meyve satanlar, bunların toptancı halinden satın alındığını veya toptancı haline bildirildiğini belgelemekle yükümlü olacak. Yasaya göre, herhangi bir toptancı halinden satın alındığı veya herhangi bir toptancı haline bildirildiği belgelenen malların satışı ise engellenemeyecek, bu mallar üzerinden mükerreren hal rüsumu alınamayacak ve bunlar toptancı haline girmeye zorlanamayacak.

Üretici örgütleri ve komisyoncular

Üreticiler tarafından kurulacak üretici örgütleri, ortak veya üyeleri ile ortak veya üyeleri dışındaki üreticiler ile diğer üretici örgütlerine ait malların toptan veya perakende olarak alım ve satımını yapabilecekler. Ancak, bunun temin için, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'ndan "üretici örgütü belgesi" almak gerekecek. Yasada "komisyoncu"ların görevi de açık bir şekilde belirlenmekte ve komisyoncuların, "alıcı ve satıcı arasında aracılık etmek, onların haklarını gözetmek, meslekî bilgi ve deneyimlerine dayanarak piyasanın durumu hakkında en doğru bilgileri aktarmak ve piyasanın oluşumuna katkı sağlamakla görevli" olduklarının altı çizilmektedir. Komisyoncuların satış bedeli üzerinden alacakları komisyon oranı, %8'i aşmamak üzere taraflarca serbestçe tespit edilecektir. Ancak, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, bu oranı %4'e kadar indirebilecektir.

Toptancı hallerinde alış ve satış yapabilecek olanlar

Yasada, malların toptan satışını yapacak kişiler, üreticiler, üretici örgütleri, komisyoncular ve tüccarlar olarak sayılmaktadır. Buna karşılık, herhangi bir ayrım yapılmaksızın bütün gerçek veya tüzel kişiler, toptan satış miktarından az olmamak kaydıyla toptancı hallerinden mal satın alabileceklerdir.

Künye bulundurma zorunluluğu

Yasayla getirilen bir diğer yenilik ise, perakende satış yapan üreticiler ile toptan veya perakende satış yapan diğer satıcılara; malları cinsine, doğal özelliklerine, kalite ve standartlarına göre sınıflandırma; gıda güvenilirliğine, teknik ve hijyenik şartlara uygun olarak ürünün özelliğine göre satışa sunma ve her şeyden önemlisi de "satışa sunulan malların izlenebilirliğine yönelik bilgileri içeren ve Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından müştereken belirlenecek teknik özelliklere sahip künyelerin kap veya ambalajlarının üzerinde bulundurulmasını sağlama" zorunluluğunun getirilmiş olmasıdır. Böylece, perakende olarak satışa arz edilen sebze ve meyve kapları ya da ambalajları üzerinde künyeleri de olacaktır.

Semt pazarları ve üreticilere yer tahsisi

Yine, Yasaya göre, semt pazarında bulunan toplam satış yeri sayısının en az %20'si özel satış yeri olarak üreticilere ayrılacaktır. Ancak, üreticiler, pazar yerlerinde kendi ürettikleri mallar dışında ve belediyelerce belirlenen miktarın üzerinde satış yapamayacaktır. Belediyelerce belirlenecek bu miktar ise, toptan satış miktarının iki katından az olamayacaktır. Yasa, ayrıca bu konuda, Belediyelere, modern pazar yerleri kurma, pazar yerlerinde malların hijyenik şartlarda satışa sunulmasını sağlayıcı uygun çalışma ortamını oluşturma ve altyapı ile çevre düzenlemelerini yapma, tüketicinin korunmasına yönelik tedbirleri alma ve gerekli denetimleri yapma görevleri yüklemektedir.

Hal rüsumu

Hal rüsumu ise, toptancı halinde satılan malların yüzde biri, toptancı hali dışında satılan malların ise yüzde ikisi olarak belirlenmiştir. Ancak, üretici örgütlerince toptancı halinde ve dışında satılan mallar ile toptancı haline bildirimde bulunmak kaydıyla "sınaî üretimde kullanılmak veya ihraç edilmek üzere satın alınan mallar, organik sertifikalı ürünler, üreticilerce perakende olarak satılan mallar ve iyi tarım uygulamaları kapsamında sertifikalandırılan ürünler"den hal rüsumu alınmayacaktır. Bakanlar Kurulu, değişen piyasa şartlarına göre, genel olarak veya mal bazında uygulanmak üzere, hal rüsumunu %90'ına kadar azaltabilecek ya da artırabilecektir.

Hal hakem heyetleri

Yeni haller yasasının getirdiği en önemli yeniliklerden birisi ise, tüketici sorunları hakem heyetlerine ve tüketici konseyine benzer yapıda oluşturulan, hal hakem heyeti ve Toptancı Hal Konseyidir. Buna göre, il merkezlerinde bir hal hakem heyeti oluşturulacaktır. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nın gerekli görmesi durumunda, ilçe merkezlerinde de hal hakem heyeti oluşturulabilecektir. Yasaya göre, değeri 50.000 TL'nın altında bulunan uyuşmazlıklarda, hal hakem heyetlerine başvurulması zorunlu olacaktır. Yani, 50.000 TL'nin altında kalan uyuşmazlıklar için doğrudan mahkemeye gidilemeyecektir. Hal Hakem heyetin bu tür uyuşmazlıklarda vereceği kararlar ilam (mahkeme kararı) hükmünde olacaktır, yani taraflar için bağlayıcı nitelik taşıyacaktır. Buna karşılık, taraflar, hal hakem heyeti kararlara karşı on beş gün içinde hal hakem heyetinin bulunduğu yerde ticarî davalara bakmakla görevli asliye ticaret mahkemesine itiraz edebileceklerdir.

Değeri 50.000 TL ve üstündeki uyuşmazlıklarda ise doğrudan mahkemeye gidilebileceği gibi, önce hal hakem heyetine başvurup alınacak karar üzerine mahkemeye başvurmak da mümkün olabilecektir. Bu tür uyuşmazlıklarda, hal hakem heyetinin vereceği kararlar, bağlayıcı olmamakla birlikte, asliye ticaret mahkemesinde delil olarak ileri sürülebilecektir.

Toptancı Hal Konseyi

Toptancı Hal Konseyi ise, merkezi düzeyde oluşturulması öngörülen ve Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Müsteşarı'nın başkanlığında, Bakanlık ile İçişleri, Maliye, Tarım ve Köyişleri bakanlıklarının ve Dış Ticaret ile Gümrük müsteşarlıklarının en az genel müdür seviyesindeki idarecileri ile Türk Standartları Enstitüsü Başkanlığı, Türk Akreditasyon Kurumu, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Türkiye Esnaf ve Sanatkârları Konfederasyonu, Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Türkiye Belediyeler Birliği, komisyoncu ve/veya tüccar derneklerinin mensup olduğu en fazla üyeye sahip federasyon ve tüketici derneklerinin mensup olduğu en fazla üyeye sahip federasyon ile en fazla üyeye sahip üretici örgütünün yetkili temsilcilerinden oluşacak olan bir konseydir. Oluşturulma amacı, Kanunun amacına uygun olarak yapılmasının sağlanması hususunda karşılıklı bilgi ve görüş alışverişinde bulunmak, sorunları incelemek ve önlemleri tespit etmek, uygulamayla ilgili kurum ve kuruluşlar arasında işbirliğini sağlamak olarak belirtilmiştir. Yılda en az bir kez toplanacaktır. Ancak, kararları bağlayıcı değil tavsiye niteliğinde olacaktır.

İdari para cezaları

Yeni Haller yasasında, birtakım yasaklara da yer verilmiş ve bunlara aykırılık için dereceli bir idarî para cezası sistemi öngörülmüştür. Buna göre,

1. Piyasada darlık yaratmak, fiyatların yükselmesine sebebiyet vermek veya fiyatların düşmesine engel olmak için malların belirli ellerde toplanması, satışından kaçınılması, stoklanması, yok edilmesi, bu amaçla propaganda yapılması veya benzeri davranışlarda bulunulması durumunda, on bin Türk Lirası

2. Malların, gıda güvenilirliğine, kalite ve standardına, teknik ve hijyenik şartlara aykırı olarak satışa sunulması durumunda, iki bin Türk Lirası (Bu cezayı Tarım ve Köyişleri Bakanlığı verecektir)

3. Malın kalitesine, standardına veya gıda güvenilirliğine ilişkin belgelerde ya da künyesinde bilerek değişiklik yapılması, bunların tahrif veya taklit edilmesi ya da bunlarda üçüncü şahısları yanıltıcı ifadelere yer verilmesi durumunda, beş bin Türk Lirası

4. Üretici, üretici örgütleri veya tüccarların komisyonculuk faaliyetinde bulunması durumunda, iki bin Türk Lirası

5. Malın miktarının, satış değerinin, komisyon oranı veya ücretinin ya da kanunî kesintilerin üreticiye gerçeğe uygun olmayarak intikal ettirilmesi durumunda, üç bin Türk Lirası

6. Halde, toptan satış miktarının altında mal satılması durumunda, yüz Türk Lirası

7. Halde oluşan mal atıklarının ayıklanarak hal içinde ya da dışında toptan veya perakende satılması durumunda, üç bin Türk Lirası

8. İşyeri veya satış yerinde izin alınmaksızın değişiklik yapılması veya bu yerlere ilaveler yapılması durumunda, iki bin Türk Lirası

9. İşyeri veya satış yeri bulunmaksızın toptancı halinde veya pazar yerinde toptan ya da perakende satış yapılması durumunda, beş yüz Türk Lirası

10. Aynı kap veya ambalaj içine değişik kalitede ve/veya üzerinde yazılı olan miktardan az mal konulması durumunda, iki bin Türk Lirası

11. Ölçü ve tartı aletlerinin hileli bir şekilde kullanılması ya da hileli olarak karışık veya standartlara aykırı mal satılması durumunda, iki bin Türk Lirası

12. Toptancı halinde ya da pazar yerindeki işyeri veya satış yeri dışında ya da buralardaki geçiş yollarında mal teşhir edilmesi, satılması, mal veya boş kap bulundurulması durumunda, beş yüz Türk Lirası

13. Toptancı halinde veya pazar yerinde, çevreyi rahatsız edecek şekilde satış yapılması, alıcı veya tüketiciye karşı sözlü veya fiilî kötü muamelede bulunulması durumunda, beş yüz Türk Lirası

14. Toptancı halinde veya pazar yerinde, atık malzemelerin belirlenen şekilde veya alanlarda toplanmaması ya da satış yeri veya işyerinin temiz tutulmaması durumunda, beş yüz Türk Lirası

15. Malların etiketlenmesine, pazar yerine mal getirilmesine, bu yerlerde araç bulundurulmasına, satış yeri numarasını gösterir levhaya, tahsis sahiplerince kullanılacak kimlik kartlarına ve bunlarca giyilecek kıyafetlere ilişkin olarak bu kanun uyarınca çıkarılan yönetmeliklerdeki usul ve esaslara aykırı hareket edilmesi durumunda, yüz Türk Lirası

16. Teslim alınan malların satış bedeli ile satın alınan malların alış bedelinden kanuni kesintiler dışında başka bir kesinti yapılması durumunda, iki bin Türk Lirası idarî para cezası verilecektir. Yine

17. Toptancı halinden satın alınmayan veya toptancı haline bildirilmeyen malları taşıyanlara veya bunları depolayanlara, bakanlıkça belirlenen asgarî şartları ve bilgileri sözleşmelerde bulundurmayanlara iki bin Türk Lirası

18. Satış bedeli üzerinden alacakları komisyon oranını, yüzde sekizden fazla alan veya fiilen aracılık hizmeti vermediği halde komisyon ücreti alan komisyonculara. iki bin Türk Lirası

19. Teslim aldıkları malları cinslerine, doğal özelliklerine, standartlarına, gıda güvenilirliğine ve kalitesine ilişkin şartlara göre özenle korumayana ve gerekli bilgileri vermeyen, kanunî kesintileri satış bedelinden düştükten sonra mal bedelini satış tarihinden itibaren on beş iş günü içinde üreticiye veya üretici örgütüne ödemeyen komisyonculara iki bin Türk Lirası

20. Toptancı halleri içinde kendi aralarında mal alan, satan veya devreden komisyoncular ile tüccara iki bin Türk Lirası

21. Malları cinsine, doğal özelliklerine, kalite ve standartlarına göre sınıflandırmayan, gıda güvenilirliğine, teknik ve hijyenik şartlara uygun olarak ürünün özelliğine göre satışa sunmayan ve satışa sunulan malların izlenebilirliğine yönelik bilgileri içeren künyeleri kap veya ambalajların üzerinde bulundurmayan, perakende satış yapan üreticiler ile toptan veya perakende satış yapan diğer satıcılara, beş bin Türk Lirası

22. Serbest rekabeti engellemek amacıyla kendi aralarında veya üreticilerle ticarî anlaşmalar yapan, uyumlu eylemde bulunan ve hâkim durumlarını kötüye kullanan meslek mensuplarına, on bin Türk Lirası

23. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nca alınan önlemlere ve verilen talimatlara uymayan belediyeler ile gerçek ve tüzel kişilere; yapılan denetim sonucunda Bakanlıkça verilecek talimatlara uymayan toptancı halleri, pazar yerleri, hal hakem heyetleri, üretici örgütleri, meslek mensupları ile diğer gerçek veya tüzel kişilere; Bakanlık denetim elemanlarınca istenecek bilgi, belge ve defterler ile bunların örneklerini vermeyenlere veya bunları noksan ya da gerçeğe aykırı olarak verenlere, yazılı veya sözlü bilgi taleplerini karşılamayanlara, iki bin Türk Lirası

idarî para cezası uygulanacaktır.

Sayılan cezalardan 2nci sıradakini vermeye Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 23üncü sıradakini vermeye ise Sanayi ve Ticaret Bakanlığı yetkilidir. Bunların dışında kalan idari para cezalarını ise, doğrudan veya Bakanlığın talebi üzerine belediyeler uygulayacaklardır. Yukarıda sayılan fiillerin bir takvim yılı içinde tekrarı hâlinde ise, idarî para cezaları her tekrar için iki katı olarak uygulanacaktır.

Diğer yandan, kanun hükümlerine aykırı hareket eden veya bu kanunda belirtilen görevlerini Bakanlığın yazılı uyarısına rağmen yerine getirmeyen toptancı hallerine, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından elli bin Türk Lirası idarî para cezası verilecektir. Eylemin bir takvim yılı içinde tekrar etmesi durumunda ise, toptancı halin faaliyetleri aykırılık giderilene kadar Bakanlık tarafından durdurulacaktır. Ayrıca, hal işletmecileri ile bunlarca istihdam olunan personel, suç teşkil eden fiil ve hareketlerinden ve toptancı haline ait para ve mallar ile her türlü evrak, tutanak, rapor, defter ve diğer belgeler üzerinde işledikleri suçlardan dolayı, kamu görevlisi gibi cezalandırılacaklardır.

İdari para cezaları hemen uygulanacak mıdır?

Yukarıda sayıldığı üzere, yasa, birçok fiil için idarî para cezası öngörmektedir. Ancak, Haller Yasası çıktı diye hemen telaşa kapılmanın bir anlamı yoktur. Zira, yasanın Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nın görevlerine ilişkin 15'inci maddesi dışındaki hükümleri, bir yıl sonra yürürlüğe girecektir. Hatta, ticarete konu malların ayıklanması, sınıflandırılması, hazırlanması, ambalajlanması, işaretlenmesi ve etiketlenmesine; taşıma ve muhafazasında kullanılan kap ve nakil vasıtalarına; gıda güvenilirliğine ve kalitesine ilişkin standartlar ilgili mevzuatı çerçevesinde hazırlanıp mecburî uygulamaya konulma yükümlülüğü üç yıl sonra uygulamaya geçecektir. Dolayısıyla, yukarıda belirtilen idarî para cezalarının halihazırda uygulanabilir olduğunu ileri sürmek yanıltıcı olacaktır. Bununla birlikte, bu bir yıllık adaptasyon sürecinin verimli bir şekilde değerlendirilmesi gerekir. Yeni Haller Yasası'nın, bu yönleriyle, üreticilerimize ve tüketicilerimize hayırlara vesile olmasını diliyoruz.