Döviz, kur ve kırılganlık

Döviz kurunun ne olacağına dair merakımızın kökenlerini önceki yazıda irdeledim. Yakın tarihimizde ağır dozlu para ikamesi yapılmış olması ve yine yakın tarihte döviz kaynaklı çok sayıda kriz yaşamış olmamız en güçlü faktörler gibi görünüyor

Para ikamesi 1980’lerin sonuna doğru gelişmekte olan ülkelerin sermaye giriş çıkışını serbestleştirmesi sonucunda mümkün hale geldi. Biz de dünyadaki bu eğilimle uyumlu davrandık,  1980’lerin sonunda sermaye hareketlerini  bütünüyle serbestleştirdik ve bu süreci Türk Lirasını konvertibl  bir para olarak ilan ederek tamamladık. Total serbestleşme  ulusal para yerine serbestçe döviz kullanılmasını mümkün hale getirdi. Kamu da dahil ulusal aktörlerin yabancı para cinsinden borçlanmasına olanak sağladı.  

Bu gelişmeler dövizin adeta günlük yaşama  girmesinin ve yerleşiklerin döviz ile içli dışlı  olmasının yolunu  açtı. Bu birlikteliğin hep sakin ve fırtınasız  geçtiğini söylemek mümkün değil. Seksenli ve doksanlı yıllarda biz de dahil gelişmekte olan ülkeler coğrafyasında sıklıkla yaşanan türbülans ya da krizlerin arka planında bu gelişmelerin yattığını söylemek yanlış olmaz.

Türkiye’de, özellikle 1990’lı  yıllarda,  yaşanan krizler  hem sıklık hem de ölçek açısından dünyada yaşanan döviz kökenli krizlerin önemli örnekleridir.  Bu nedenle bizde kriz korkusunun başkalarına kıyasla daha güçlü ve derin olduğu da söylenebilir. Bu korku hala  yaşıyor ve oldukça güçlü.  Son zamanlarda eski krizlere benzer bir krizin tekrar geleceği beklentisinin sıklıkla  ifade edilmeye başlanmasının  nedeni bu korku.

Bu korkuyu doğrulayabilecek bazı noktalar da var. Başta ABD, gelişmiş ekonomiler uzunca bir süredir kendi sorunlarının üstesinden gelebilmek için düşük faiz-bol para rejimi yürütüyor. Bu süreç özellikle gelişmekte olan ülkelerde döviz (dolar) cinsinden borçlanmayı özendirdi.  Son yıllarda bu tür borçlanma  ciddi büyüklüklere ulaştı. Döviz pozisyonları açıldı, kaynak kullanım dengesinde ciddi açıklar oluştu.Biz de dahil  bir çok ülkede döviz borçları döviz varlıklarının çok üstüne çıktı.

Döviz kuru değişmediği müddetçe bu açılımın ulusal ekonomilere getireceği fazla bir olumsuzluk yok. Bol para varken döviz fiyatını değiştirecek bir baskı da olmaz zaten.  Ancak şu veya bu nedenle döviz (dolar)  miktarı azalmaya başlarsa,  fiyatının (kur) yükselmesi kaçınılmaz hale gelir. Kurun yükselmesi döviz borçlarının  yerli para cinsinden büyüklüklerini, yani geri ödeme için gereken ulusal para miktarını arttırır. Bu süreç, bir noktadan sonra,  borçların geri ödenmesini güçleştirir. Borç ödemede bir tıkanma  ekonomide önemli bir kırılma yaratır. Kriz olarak algılanan bu süreç çoğu kez ulusal iflasla sonlanır.  

Son günlerde dolar miktarını azaltan, kuru yükselten bazı gelişmelerin devreye girmesi böyle bir sürecin yeniden yaşanabileceği korkusuna maddi temel hazırlıyor.  Bu yılın başından itibaren dünya ekonomisi dolardaki bolluğun sonlandırılacağı,  dolayısıyla doların fiyatının (kur) yükseleceği  yeni bir devreye girdi. Dolar kurunun yükseliyor olmasının bir nedeni bu. İkinci bir neden de bizim siyasi kavga çıkartarak bu yangının üzerine benzinle gitme aymazlığımız. Ülke ekonomisine dönük risk algısının bozulmasına neden olan bu gerilim kuru daha da yukarıya itiyor.

Bizde de döviz borçları döviz varlıklarımızın epeyce üstünde. Süreci döviz borçlarını çevirerek sürdürüyoruz. Döviz kurunun yükselmesi ve artan risk algısı borçların çevrilemesini imkansız hale getirirse, kendi imkanlarımızla geri ödeme yapamayacağımız için,  bir kez daha ciddi bir kırılma olur diye düşünmek mümkün.

Kendi adıma ekonominin bu günkü koşullarının eskisinden farklı olduğunu, eski tür bir kırılmanın ancak çok uç gelişmelerde söz konusu olabileceğini, dolayısıyla eski tip bir korkuya yer olmadığını düşünüyorum.