İbansk ve kapitalizm

Alexander Zinoviev'in çok övülen The Yawning Heights isimli kitabında İbansk'daki hayatın ilk yasası -kitaptaki İbansk 1970'lerin Sovyetler Birliği demek- "koşulları değiştirmek isteyenlerin hiçbir şeyi değiştiremedikleri, değişimin daima değişiklik yapmayı hiç düşünmeyenlerin davranışlarından kaynaklandığı şeklindeki çok bilinen kural" oluyor. Siyasi olasılıklar kümesi boş olduğu için, tüm değişim ancak niyetlenilmemiş olan yan ürünler şeklinde gerçekleşiyor ve asla iradi eylemlerin sonucu olmuyor. İkinci İbansk yasası "bir liderliğin bayrağı altındayken ortaya çıkan her başarı o liderliğin başarısıdır" ve üçüncü yasa  da "her felaket için liderlik dışında bir suçlu her zaman bulunabilir" şeklinde formüle ediliyor. İkinci ve üçüncü yasalar gayet normal görünüyor ve bu tip kodifikasyon her yerde, her zaman bulunabilecek türden. Ama ilk yasa dikkat çekici sayılmalı çünkü bu tip bir iklime her yerde rastlanmaz. Tabii, Zinoviev'i Brezhnev'in son yıllarında Batı'nın ilgi odağı yapan başka özellikler de var. İbansk'da hiç kimsenin hiçbir şeye inanmaması bunlardan birisidir: İbansk'da hiçbir inanç sistemi kapanamaz, eksik bir halka daima vardır (there is no belief closure). Timur Kuran, Zinoviev'den yıllar sonra, bu olaya "gerçek yalanlar" adını vermişti: kamuya açıklanan tercihlerle özel tercihler farklıdır, hatta taban tabana zıttır. Tercihlerin çarpıtılması (preference falsification) gerçekten de küremizin hemen her yerinde ortaya çıkabilen, yaygın bir olgu olarak görülebilir. Üstelik, ajanda manipülasyonu seçim sistemlerinin analitik teorisinde hep yeri olagelmiş bir kavram. Mesela, tercihler, merkezi kaymış veya merkezi, odağı olmayan (ex-centrique veya décentrique) bir aynadan yansımaya başladığında, "kendin ol" veya "olduğun gibi davran" komutları kendi kendisini yanlışlayan komutlar haline gelir. Toplu Şiirleri'nde Emily Dickinson'un bize hatırlattığı gibi:

"Yürek unutamaz

Yok saymak istediğini

Hep hatırlamadıkça"

Bu örnek "iradi olarak yapılamayacak olanı istemek" (willing what cannot be willed) konusunda güzel bir örnek. Mesela isteyerek uykunuzu getiremezsiniz. "Kendin ol" komutundaki manasında "kendisi olmak" imkansız bir projedir ve Jon Elster, Siyasi Psikoloji isimli kitabında, bu imkansızlığı başarıyla analiz eder. "Unutmaya çalışmak" veya "kendisi olmaya çalışmak" içsel olarak temellenen projelerdir. Oysa ki "kendisi olmak" dışsal, üzerinde hiç düşünülmeden olması şart olan bir duruma işaret eder. Unutmaya çalışmak, unutulacak olanın yokluğunu zihinde temsil etmeyi gerektirir. Fakat bunu yapabilmek için unutulmak istenenin varlığını temsil etmenin ön gereklilik olduğu açıktır. Yani proje çelişkilidir. Benzer paradokslar pek çok alanda bulunabilir.
İbansk'ın ilk yasasının hemen hemen hiç bir zaman geçerli olmamış olduğu söylenebilir. Siyasi eylemler, ex post, genellikle motiflere ve fırsatlara, ve ilgili siyasi amaçları mümkün kılacak irade ve güce bağlanabilir. Toplum mühendisliğinin hep aşikar ve gayet gerçekçi görünen yanlarının olması bu yüzdendir. Tabii her eylem planının söz konusu planı başlatan öznenin amacına uygun gelişeceği söylenemez. Burada söylenen her eylem planının (en az) bir öznenin -zorunlu olarak zinciri başlatan özne değil- amacına hizmet ediyor olmasıdır. Kuşkusuz, bu sadece tez bir başlangıç hipotezi olarak, bir çalışma hipotezi olarak ortaya konuyor. Bu böyleyse önümüzdeki dönemde sanılandan da fazla zigzag olabilecek.