Küçük ölçekli yapının uyum yetenekleri yüksektir

Yeni nesil küçük ölçekli iş yerleri: 2

Avcı-Toplayıcı, Tarım, Sanayi ve Bilgi Toplumu aşamalarında “geçim tarzını” belirleyen “alet çantalarını” sıkı biçimde gözlemek gerekiyor. Küçük ölçekli yapı da, maddi ve kültürel zenginlik üretmenin araçlarından biri. Geçim örgütlenmesinin her aşamasında uyum gösteren küçük ölçek yapının var-lığını koruyan, geliştiren, uyum göstermesini sağlayan etkenleri sorgulamalıyız ki, bu yapının düzenlenmesi ve yönetişimiyle ilgili kararlar hayatın öz gerçeklerine uygun olabilsin.

İş yerleri neden küçük ölçekli kalır?

Bir iş yerinin küçük ölçekte kalmasını sağlayan etkenlerden biri “yapılan işin standartlaşmaya uygun olmamasıdır.” Üretilen nesnelerin zaman ve mekan boyutu kazanması onlara “değer” katar. Nesneler üretilirken, zaman içinde “güçlendiren yenilikler” yapılarak maliyetleri düşürülür; kitlelerin satın ala-bileceği koşullar oluşturulur. Üretilen nesnelerin kitlesel üretim ve tüketime konu olabilmesi için “standartlaşması” gerekir. Eğer işin niteliği standartlaştırmaya uygun değilse; üretim büyütülemez, iş küçük ölçekte sürdürülmek zorundadır.

Bazı işler “coğrafi olarak dağılmış, kopuk parçalar halinde yapılabilir.” İşin ulaşabilirliği ve erişebilirliği büyük ölçekli kitle üretimine uygun değilse, küçük ölçekte yapılması gerekir. Eskişehir’de lüle-taşı, Erzurum’da Oltutaşı örneğinde olduğu gibi. Lületaşı Eskişehir’de sınırlı bölgede çıkarılır, atölyelerde sınırlı sayıda nesnelere dönüştürülür. Madenin ve coğrafi bölgenin sınırlılıkları lületaşı işletmelerinin ölçek büyüklüklerini sınırlar. Lületaşının maden olarak yapısı büyük ölçekli üretime elverişli olmadığı gibi, çıkarılan madenin coğrafyaya yayılmamış olmaması da işletme ölçeklerinin küçük kalma-sına neden olur.

Birçok iş alanında, işlerin “merkezileştirilmesi” ve “ölçek büyütülmesi” ekonomik olmayabilir; o işleri “küçük ölçekli iş yerlerinde” sürdürmek gerekir. Almanya’da her bölgenin kendine özgü biralarında aroma ve tat yaratması, yerel tatların taklit edilememesi çok küçük ölçekli bira üreten işletmelerin ya-şamasına yol açmıştır. Türkiye’de önemli bir üretim alanı olan İznik Çinileri’ni de kütle üretimine dönüştürmek zordur.

Bir iş ekosistemi dağınık bir yapıyı zorluyorsa, işe “sermaye malları ekleyerek” ölçek büyütmeyiz. Sermaye malları ekleyerek iş yeri ölçeklerini büyütemediğimiz iş alanlarından biri “el imalatı cam ev eşyası” üretimidir. Yakın geçmişe kadar İsveç’te etkinliklerini sürdüren el imalatı cam ev eşyası üreten iş yerleri, işlemin belli aşamalarını robotlarla, son aşamasına usta eli dokunması yolunu denemiş, işe sermaye malları eklemenin sürdürebilirliği güven altına alamadığı görülmüştür. İsveç’de Kosta, Boda ve Orrefors firmalarının denemeleri, aynı zamanda “sermayenin geri dönüşünün bireysel yetkinliğe bağımlı olması” koşullarında da iş yeri ölçeklerini büyütmenin sınırlı olabileceğinin kanıtıdır.

İş yeri ölçeklerinin küçük ölçek yapıda sürdürülmesini sağlayan etkenlerden biri de “işin bireysel hizmetlere bağımlı” olmasıdır. El imalatı cam ev eşyası örneğini sürdürsek, İtalya’da Murano’daki atölyeler örneğini verebiliriz. El imalatı cam ustalığı çocuk yaşta başlamayı gerektirmektedir. Aynı atölyelerde dede, baba ve oğul birlikte çalıştığı zaman özelliği olan ürünler aile-odaklı nesneler üretilmektedir.

Ayrıca bazı işler “bireyin dikkatine bağımlı” ise ölçek büyütülememektedir. El imalatı mekanik saatçilik, kıymetli taş kesme ustalığı gibi işler bireyin dikkatine bağımlıdır; bu gibi işler özel yerlerde ve küçük ölçekte yapılabilen işlerdir.

Küçük ve orta ölçek yapıdaki işlerin gelişmelerin bütün aşamalarında geçerli kılan bir başka özellik ise “işin sanata ve sanatsal yaratıcılığa bağımlı” olmasıdır. Bir ressamın yeteneklerine bağımlı olan işi kitle üretimine dönüştüremezsiniz. Moskova’da ressam ve heykeltraş Zurab Cırateli’nin atölyesini bir merkeze bağlı olarak ölçek büyütmesi yapılamaz.

Toplumsal yarar gerekçesi

Her toplumun kendine özgü değer ölçüleri vardır. Neyin zararlı, neyin yararlı olduğunu; nelerin yapılması ve nelerin yapılmaması gerektiğini belirleyen “ahlâki değerler” nedeniyle “toplumsal yarar” gerekçesiyle bazı işlerin yaygınlaşması ve derinleşmesini önleyen yasal düzenlemeler yapılır. Uyuşturucunun önlenmesi, alkol kullanımının sınırlanması, tütün dikiminin ruhsata bağlanması gibi. Toplum-sal yarar gerekçesi ile arzı sınırlanan işleri ve ilgili iş yerlerinde ölçek sınırlamalarını dikkate almak gerekir.

Büyük krizlerde ve dönüşüm dönemlerinde, yükselen ve çöküşe geçen işler vardır. Bugünlerde küresel ölçekte yaşanan “yok olan işler ve yeni iş alanları” tartışmaları yaygındır. Örnek vermek gerekirse, iletişim kanallarındaki farklılaşma, iletişimde ulaşılabilirlik ve erişilebilirlik koşullarının değişmesi, özellikle “yazılı yaygın ve yerel medya araçlarını” sınırlamaktadır. Basılı medyanın en önemli araçları olan gazete satışlarının hızlı düşüşü, basım yayım işletmelerinin ölçeklerini giderek küçültme eğilimine güç kazandırmıştır.

Yarı iletken teknolojilerin “fikirleri hızla uygulamaya dönüştürme” potansiyelleri birçok işi kitlesel üretimden uzaklaştırmakta, daha sınırlı ölçeklerde nesnelerin oluşturulmasının önünü açmaktadır. Bilgisayar kapasitelerinin geliştirilmesi, makine öğreniminin potansiyelleri, çoklu veri kullanım olanakları ve çoklu değişkeni değerlendirebilme “simülasyon” yapabilmeyi kolaylaştırıyor; fikirlerin nesnelere dönüştürülmesinde zaman boyutunu kısaltıyor. Özellikle üç boyutlu baskı ve eklemeli üretim yapılabilen malzeme sayısı her geçen gün artıyor. Üç boyutlu baskı ve eklemeli üretim bireylerin tercihlerini yerinde karşılayacak olanaklar yaratıyor. Bir kamyonet üstüne monte edilmiş bir üç boyutlu baskı ve eklemeli üretim makinesi, düğün salonunda, düğüne özgü, evlenen çiftleri tanımlayan yazı ve simgeleri de kapsayan ve katılımcıların evlerinde koruyabilecekleri bardaklar sunabilmesi hayal değil. Malzemenin kullanılabilirliği ve teknolojinin potansiyelleri nesnelerin daha küçük ölçekte yapılmasını kolaylaştırıyor. Sözü edilen iki gelişme, yakın gelecekte işlerin küçük ölçekte yapılması anlamına gelmektedir.

Bir sonraki yazıda “Küçük ölçek yapıyı işin niteliği belirler”