Rasyonalite, denge, adalet

Rasyonalite, denge, adalet ve devrim/kolektif eylem temaları üzerinde kısmen tarihi perspektife sahip bir gezinti mümkündür ve 1970'lerin sonundan bugüne iktisadın el ulağı olmuş sosyal bilim tarzının post-post-post modern bulanıklıklardan çok daha faydalı olduğu söylenebilir. "Tarihi perspektifin" tarihsel bir yaklaşıma dönüşmediği bu tür sosyal bilimde sanki (as if) yaklaşımı bu tarz bir analitik anlatıyı haklı çıkarmaya yetebilir. Ben de geçmişte rasyonalite hipotezinin -optimalite ve optimaliteden sapmaları ele alırken optimaliteyi temel ölçü almak- özsel bir savunusunu benimsemeye yaklaştım. Birinci şıkkı minimal savunma, ikincisini ise maksimal savunma ve, hatta, benimseme olarak görebiliriz. Analitik siyasal iktisat ve analitik anlatı öğelerinin varlığına hak kazandırmak için minimal çizginin dahi yeterli olduğu kanısındayım. Sosyal bilimlerde temel açıklama tarzları olarak sayabileceğimiz iradi, nedensel ve fonksiyonel açıklama biçimlerinin izlenmesi duruşu anlatabilir. 

Sosyal bilimlerde fonksiyonel açıklamanın en iyi savunusunun van Parijs (1981) tarafından yapıldığını düşünüyorum. Marksist yazında klasik ve muhtemelen "en iyi" uygulamanın ise Cohen (1978) olduğunu sanıyorum. Bu yargılar ilgili Anglofon literatürler tarafından kısmen paylaşılıyor -Elster, 1983 gibi. Elster'in sınıflandırmaları ve ayrıntılı tartışmaları ekonomi teorisine yakın ve yatkın sosyal teori araştırmacılarına çok yararlı olacak tarzda tasarlandığı için, söz konusu metinler 1980'ler ve 90'larda daha matematiksel yaklaşımların sosyal bilimlerde okuyanlara yayılmasına yardımcı olmuştu. Elster dört tipte rasyonalite olduğundan bahsederken, aynı zamanda iradi, nedensel ve fonksiyonel olarak üç ayrı açıklama kipinden söz ediyordu. Elster fonksiyonel açıklamayla evrimci açıklamayı yaklaşık olarak eşitlerken, rasyonel aktör teorilerini de iradi açıklamaya aşağı yukarı denk sayıyor. Nedensel açıklamanın locus classicus'u fizik olurken, evrimci-fonksiyonel açıklama için biyoloji, iradi-rasyonel aktör tipi açıklama için sosyal bilimler model oluyor. Ama bu denklikler sadece benzetme (analoji) anlamında ele alınabilir. Çünkü, örneğin, tüm iradi açıklamalar rasyonaliteyi içermez. Böylece Elster'in kabaca birbirine denk dediği açıklama kipleri ancak gerçekten de kabaca birbirine denktir: Mantıksal denklik söz konusu değildir çünkü karşı örnekler gösterilebilir. Aşağıdaki tabloda çeşitli rasyonalite tipleri ve açıklama biçimleri arasındaki ilişkileri şematikleştirme yönünde bir çaba var. 

Rasyonalite ve açıklama kipleri

Kanımca iradi + nedensel (intentional-cum-causal) bir açıklama kipine, ayrıca oldukça dar bir rasyonalite anlayışına dayanarak, ortaya konan sonuçlar mikro politika kipinin devrim, adalet, demokrasi, sömürü, feodal toplumda sınıflar, başarısız reel sosyalizmin başarısızlığının nedenleri gibi oldukça geniş bir konu yelpazesinde değişik sonuçlara götürebildiğini ortaya koyuyor. Solun neden çok uygun gibi görünen objektif koşullarda bile güçlenemediğini "açıklamak" isteyenler bir de buradan bakabilirler. "Anlamak" için daha geleneksel tarih, siyaset ve kültürel analiz kipleri fayda sağlar.  

Teşvikler, bireysel rasyonalite kısıtları, asimetrik enformasyon, çeşitli stratejik (oyun-teorik) bağımlılık ve ilişkileri göz önüne almayan bir sosyal teorinin çekiciliğini yitirme olasılığının yüksek olduğu söylenebilir. Bugüne kadar bazı başarılı örnekleri oldu; Bowman, Przeworski, Roemer, Elster, Cohen gibi. Ama pek çok başarısızlığı da oldu ve daha geleneksel bir temele hiç dayanmazsa -örneğin birincil kaynaklar yoksa, ki bu en başta birkaç yabancı dilde kaynak taramayı gerektirir- daha da kuruyup gitmesi kaçınılmazdır. Yine de, analitik mikro politika kuramının ve analitik siyasal iktisadın özellikle normatif konularda verimli olacağını ve siyaset felsefesi öğelerini ekonomik-matematiksel ortamlarda net biçimde temsile ederek daha önce akla gelmeyen sezgilere yol açacağını ummaya devam ediyorum. Biraz daha ete kemiğe büründüğü ve tarihten uzak olmadığı takdirde.