Küresel rekabetçilik ve Türkiye’nin inovasyon altyapısı

BARIŞ SAZAK
Yönetim Danışmanı

Türkiye’nin 1980 sonrası ekonomi politikası olarak benimsediği ihracata da­yalı büyüme modelinin, kurum ve şirketlerin dönüşümüne devrimsel tesirleri olduğu bir gerçek. Bugün haklı gerekçelerle güncel koşullara uyum için çeşitli boyutlarıyla gün­cellenmesini talep ettiğimiz Güm­rük Birliği’ne dahil olmamız son­rasında, küresel seviyede rekabet­çiliği yakalayabilen şirketlerimiz değer zincirlerinde belirli eşikle­ri atladı. Bu bağlamda da Gümrük Birliği’nin tarihsel perspektifte re­kabetçiliğe katkısının göz ardı edil­memesi lazım. İşin değişmeyen kısmıysa ekonomi ve para politika­sına yönelik “yapısal sorunlar” ve “yapısal reformlar” talepleri. Yıl­lardır Türk ekonomisinin üzerinde Demokles’in kılıcı gibi sürekli asılı durmakta.

TCMB resmi verileri geniş bir za­man diliminde değerlendirildiğin­de, ihracatın ekonomik büyümeye birçok dönem negatif etkisi olduğu görülmekte. İşin bu boyutuyla ilgi­lenmeyenlere ilginç gelen bu tespi­tin temel sebebi ihracatın ithalata olan bağımlılığı. Kaba tabirle Tür­kiye, yaptığı her birim ihracat için neredeyse ona yakın hammadde ve ara mal ithal etmek durumunda. İhracat ve büyüme hedefleri de ha­liyle daha çok kaynak, hammadde ve enerji ihtiyacına yol açtığından, cari açık ihracat artışıyla genellik­le doğru orantılı artmakta. Aslında cari açığın büyümesi mevcut koşul­larda ekonominin büyüdüğünün göstergesi. Her şeyin bu kadar net olduğu bir tabloda, günlük para po­litikası, faiz, vadesi geçmiş sübvan­siyonların uzatılması gibi neticesi olmayacak hususların tartışmasıy­la daha uzun yıllar geçirebiliriz.

Cevabını herkesin bildiği, sonuç almanınsa ancak disiplinli bir ne­kahet dönemiyle mümkün olduğu meseleler, Akdeniz toplumlarında pek çözülemiyor. Çözümü için ge­reken adımları atmak zor gelse de gerçekler ortada. Mevcut üretim yetkinlikleri hem yurtiçi ürün çe­şitliliğini hem de ihracattaki katma değeri sınırlamakta. İlaveten ve­rimlilik sorunları, kaynak ihtiyacı­nı daha da artırmakta. Sanayimizin değer zincirinin belli kısımlarında sınırlı yetkinliğe sahip olması, ya­ni inovasyon başlığında toparlaya­bileceğimiz teknoloji, uzmanlık ve altyapının (işgücü yetkinliği, kali­te standartları, eğitim, Ar-Ge vb) kısıtları bir yana, sektörler arası entegrasyonun eksik olması da bu mevzunun sac ayakları. Sonuç ola­rak da Türkiye’nin küresel rekabet gücü azalırken yüksek teknolojili ihracat yüzde 4-5 dolaylarında pa­tinaj çekmekte.

Tarihi kırılmalar ve inovasyon

Tarihsel olarak artan işçilik mas­rafları önemli endüstrilerde üreti­min düşük maliyetli bölgelere kay­masına sebep oldu. Türkiye’de sa­nayi iş gücü maliyetleri son 25 yılda üç katına çıktı. Bu durum da belli sektörlerde rekabet kaybına sebe­biyet veriyor. Tam bu noktada tari­hi bir kırılmanın da yaşandığı göz önüne almak lazım. Olumlu, olum­suz tesirleri ayrıca tartışılabilir ancak endüstri 4.0, dijitalleşme­nin üstüne, yapay zekâ uygulama­larının yaygınlaşmasıyla işin “ser­visifikasyon”, verimlilik ve enteg­rasyon tarafında toptan bir küresel çözüm kapıda gibi. Ancak bu sefer de ihracata dayalı büyüme modeli­nin genel manada tüm dünyada iş­levsizleştiğini görmekteyiz. Bizim gibi ülkeler imalat odaklı ihracatta yaşadıkları kaybı, hizmetlerle son yıllarda telafi etseler de istihdam ve ekonomiye genel katma değer nok­tasında aynı verimi ne kadar süre daha alabilirler, tartışılır.

Küresel değer zincirlerinde yer edinmek, sanayileşmeye giden bas­kın yol gibi görünüyordu. Ülkeler bu zincirlerin bir adımında uzman­laşarak entegre oldu ve daha kat­ma değerli işler, dolayısıyla istih­dam elde etmeyi hedefledi. Dışarı­da kalanlar, "düşük ücretli, düşük teknolojili" stratejilere güvendi an­cak "düşük ücretli, yüksek teknolo­jili" ülkelerle son yirmi yılda reka­bet edemediler. “Servisifikasyon” olarak tanımlanan yani imalat sü­reçlerinin öncesi ve sonrasını kap­sayan sanayi katma değerinde hiz­metler sektörünün artan önemi, Türkiye’de imalat sanayi firmala­rının rekabetçilik performansını frenledi.

Bu tip açmazlar yazının başında belirttiğim, uzun dönemde netice alınacak inovasyon ve altyapı ya­tırımlarıyla aşılabilir. Türkiye İh­racatçılar Meclisi (TİM), 2013 yı­lında bu gidişatı fark etmiş olacak ki “İnovasyon Haftası” kapsamın­da 13 yıldır çeşitli faaliyetlerle far­kındalığı geliştirmeye gayret edi­yor. Sonuncusunu geçtiğimiz hafta gerçekleştirdikleri bu etkinliği ve temasını, işin ekonomik arka pla­nını göz önüne aldığımızda, sahip­lenen kurumun ihracatçılar olması gayet makul. Ancak bu işler, farkın­dalıktan öte şirket bazında atılacak adımlarla mesafe kat edebilir. Aksi takdirde iş dünyası kuruluşları bir taraftan farkındalığı arttırmayı he­defleyen faaliyetleri gerçekleştirir­ken, günün sonunda kamu tarafın­da karar alıcılara kurun yukarı yön­lü serbest bırakılması veya eskimiş sübvansiyonların kısa bir süre da­ha rekabetçi kalabilmek adına de­vam ettirilmesi için lobi yapmaya devam edecektir.

Küresel inovasyon endeksi ve Türkiye

Konuyu biraz da karşılaştırma­lı değerlendirmekte de fayda var. Geçtiğimiz günlerde Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) tarafın­dan yayımlanan “Küresel İnovas­yon Endeksi 2025” sonuçlarına göre Türkiye önceki döneme göre gerileyerek, 43’üncü sırayı almış. Türkiye, geçtiğimiz yıl iki basamak atlamıştı. Üst-orta gelirli ülkeler sı­ralamasındaysa Türkiye ikinci sı­rada yer almakta.

Endeks, ülkelerin yenilikçilik ka­pasitesi ve performansını ölçmek amacıyla 78 farklı gösterge üzerin­den derlenmiş. Bu göstergeler, iki ana kategori altında toplanmakta. İlki girdiler; Ar-Ge harcamaları, in­san sermayesi, altyapı, kurumların etkinliği ve piyasa dinamikleri gibi inovasyona zemin hazırlayan un­surları kapsıyor. İkincisi ise patent ve faydalı model sayıları, yüksek teknolojili ürün ve hizmet ihracatı, yaratıcı endüstri çıktıları gibi ino­vasyonun ekonomik neticelerini içermekte. Kısaca çalışma yalnızca buluşları değil, aynı zamanda ülke­lerin bu teknolojileri uygulama ve ticarileştirme yetilerini de değer­lendirmekte. Türkiye, 2025 yılında endekste girdi kategorisinden zi­yade, çıktılarında daha iyi perfor­mans göstermiş.

Türkiye, gayri safi yurt içi hası­lasına oranla değerlendirildiğin­de endekste kalkınma düzeyine paralel bir inovasyon performan­sı sergilemiş. Endeksin alt başlık­ları incelendiğinde, Türkiye sıra­lamarda en güçlü performansını yaratıcı çıktılar alanında (30.), in­san sermayesi ve araştırma alanın­da (38.), pazar ve iş dünyası olgun­luğu kategorilerinde (41.) göster­miş. Buna karşın, kurumlar (100.), bilgi ve teknoloji çıktıları (48.) ve altyapı (44.) kategorilerinde göre­ce zayıf bir görünüm sergilemek­te. Genel olarak değerlendirildiğin­de Türkiye, yaratıcılık ve araştırma kapasitesi açısından küresel orta­lamanın üzerinde bir potansiyele sahipken, kurumsal yapı ve altyapı kalitesi bakımından iyileştirmeye açık alanlar barındırmakta.

Arçelik, Sanovel İlaç ve Aselsan şirket kategorisinde yaptıkları pa­tent başvurularıyla Türkiye’nin pu­anına en çok katkıyı veren şirketler oldu. Sektör olarak da medikal tek­nolojiler, ilaç, tüketim ürünleri sek­törlerinden gelen başvurular Tür­kiye’nin performansının ana taşı­yıcıları.

Endekste 2013 yılından bu ya­na en hızlı tırmanan ülkeler; bu yıl itibariyle Almanya’yı geçerek ilk ona giren Çin, Hindistan, Vietnam, Filipinler, Endonezya, Fas, Arna­vutluk ve İran oldu. Bu ülkeler, son on yılda inovasyon kapasitesi, Ar- Ge yatırımları ve dijital dönüşüm alanlarında kaydettikleri ilerleme­lerle, gelir düzeylerine kıyasla dik­kate değer bir performans göster­miş. Öte yandan, 2019 yılından bu yana en hızlı yükselen ülkeler Suu­di Arabistan, Katar, Brezilya, Mori­tus, Bahreyn ve Ürdün oldu.

Bu yılki endeks sonuçlarına gö­re dünya genelinde yapılan patent başvuruları ve bilimsel yayın sayısı yeniden artış eğiliminde. 2024 yılı itibarıyla risk sermayesi yatırım­ları da bir önceki yıla göre yüzde 7,7 oranında yükselmiş. Ancak bu ya­tırımların büyük bölümü ABD’de yoğunlaşmakta ve ağırlıklı olarak yapay zekâ teknolojilerine yönlen­dirilmiş durumda.

Her ne kadar risk sermayesi kap­samında yatırım hacmi büyüme­ye devam etse de işlem sayısında üst üste üçüncü yıl yaşanan düşüş farklı ülke ve sektörleri gölgede bı­rakmakta. Bu durum, inovasyonun küresel çeşitliliği ve rekabetçili­ğin gelişimi açısından olumsuz bir gelişme olarak değerlendirilmeli. Türkiye’nin küresel ölçekte iyi bir hikâye yazarak, sektör dönüştürü­cü risk sermayelerinden daha çok pay alması gerekiyor. Yapay zekâ ve dijitalleşme ile gelen tarihin bu kı­rılma döneminde, değişmekte olan küresel ticari rotalar da göz önü­ne alındığında rekabetçiliğimizi geliştirmeye yönelik fırsatları de­ğerlendirmemiz hayati derecede önemli.