İlk altı aydaki 'yumuşak' iniş beklenenden daha 'sert' oldu

Naki BAKIR

ANKARA - Türkiye ekonomisinde öngörülen "yumuşak iniş" süreci, yılın ilk yarısında beklenenden daha "sert" oldu. Ekonomide soğuma ve talepte daralmanın damgasını vurduğu yılın ilk yarısında, hem tüketim hem üretim cephesinde küçülme eğilimi görüldü. DÜNYA'nın TÜİK, Kalkınma Bakanlığı, Merkez Bankası, OSD, Beyaz Eşya Sanayicileri Derneği ve TOBB verilerinden yaptığı belirlemelere göre, tüketim cephesinde geçen yılın sonlarında ortaya çıkan daralma eğilimi, bu yıl aylar itibariyle ivme kazandı. Bu gelişme sanayi üretim artışının hız kesmesine yol açarken, ithalatta hızlı bir düşüş başladı. İç ve dış talepteki daralmaya bağlı olarak sanayi üretimi sert fren yaptı; hammadde, dayanıklı-dayanıksız tüketim, yatırım malları ve enerji üretimi hız kesti. Başlıca yurt içi talep göstergelerinden beyaz eşya ve otomobil üretim ve satışlarında ilk yarıda ciddi düşüşler yaşanırken, otomotiv, petrol, mobilya gibi temel sektörlerde kan kaybı ciddi boyutlara ulaştı. İç talep daralmasının yol açtığı etki tüketim ve yatırım malı ithalatında da kendini gösterdi. Şirket kuruluşları azaldı, kredi genişlemesi durma noktasına geldi, vergi tahsilat artışı yavaşladı, bozulan iş ilişkileriyle karşılıksız çek ve protestolu senet sayısında hızlı artış yaşandı.

Otomobil satışları tepetakla

Ekonomideki "iniş"in kendini net biçimde gösterdiği alanların başında otomobil sektörü geldi. Otomobil satışları yılın ilk yarısında geçen yıla göre yüzde 15.6 geriledi. Satışlara ilişkin altı aylık veriler, yurtiçi pazardaki daralmanın çok daha hızlı olduğunu ortaya koydu. Özellikle yerli otomobil satışlarında yüzde 21.9 düşüş yaşandı, ithal oto satışları da yüzde 12.8 düştü. Yerli oto satışlarında geçen yıla göre düşüş oranı haziranda yüzde 28.1'le aylar itibariyle en yüksek düzeye ulaştı. Buna karşılık ithal otomobil satışlarında özellikle ilk aylardaki yüksek düşüş oranı haziranda yüzde 2.2'ye geriledi. İlk yarıda otomobil üretimi yüzde 42.9'la sert bir düşüş yaşarken, otomobil ihracatında da yüzde 36.1 düşüş görüldü. İç talepte daralma ve ekonomide yavaşlama eğilimi beyaz eşyada da kendini gösterdi. Buzdolabı, çamaşır makinesi, bulaşık makinesi ve fırın olmak üzere dört ana ürünün satışları ilk yarıda sadece yüzde 0.9 oranında bir artış gösterdi. Söz konusu ürünlerin ithalatında da mart ayında yüzde 2.2 oranında başlayan düşüş, nisanda yüzde 19.1'e ulaştı, mayısta yüzde 17.1, haziranda yüzde 6.2 düşüş yaşandı. Dört ana üründe, ilk altı ay itibariyle ithalat yüzde 5.3 düşüş gösterdi.

İthal tüketimde sert düşüş

İthal tüketimde sert düşüş

Talepteki daralma, özellikle ithal tüketimde sert fren yaşanmasına yol açtı. Geçen yıl ilk yarıda yüzde 41.4 artan tüketim malı ithalatı, bu yıl aynı dönemde yüzde 15.9 oranında düştü. Tüketim malı ithalatındaki  düşüş aylar itibariyle giderek hızlanarak ocaktaki yüzde 11'lik düzeyinden, şubatta yüzde 12.7'ye, martta yüzde 21'e ve nisanda yüzde 22.6'ya ulaştı. Tüketim malı dış alımı mayısta yüzde 5.5, haziranda da yüzde 20 düşüş gösterdi.

Yatırım malı ithalatı da geriledi

Ülkedeki yatırım eğiliminin göstergesi olan sermaye (yatırım) malı ithalatında da hızlı bir düşüş yaşandı. Geçen yıl ilk yarıda  yüzde 38 artış yaşanan yatırım malı ithalatında da bu yıl ilk yarıda yüzde 10.5'lik bir düşüş meydana geldi. Söz konusu ürünlerde ocak ve şubatta artış yaşanan ithalat, martta yüzde 5.5, nisanda yüzde 15.9 düşüş gösterdi. Yatırım malı ithalatında mayısta yüzde 10.1 olan düşüş, haziranda  ise yüzde 30.7 ile rekor bir düzeye ulaştı. Ara mallarında da altı aylık tutar geçen yıla göre sadece yüzde 2.3 oranında bir artış gösterdi. Sanayi üretiminin yavaşlaması paralelinde ilk yarıda hammadde ithalatındaki aylık değişimlerin negatif ya da düşük artışlar şeklinde olduğu gözlendi. Sanayide çarkların hızlı döndüğü geçen yılın aynı döneminde hammadde ithalatı yüzde 41 artmıştı.

Üretim cephesinde durum

Üretim cephesinde durum

İç ve dış talepteki daralmanın etkisiyle üretim cephesinde de ciddi bir daralma yaşandı. Sanayi üretiminin, yılın ilk yarısında geçen yılın aynı dönemiyle karşılaştırıldığında sert bir fren yaptığı belirlendi. Geçen yıl ilk yarıda sanayide yüzde 11 olan üretim artışı bu yıl aynı dönemde yüzde 3.1'e düştü. Bu kapsamda artış oranı özellikle yatırım mallarında yüzde 22.8'den yüzde 2.4'e, hammadde üretiminde yüzdede 10.2'den yüzde 3.2'ye, geriledi. Dayanıklı tüketim mallarında geçen yıl ilk altı ayda yüzde 13.1 olan üretim artışı, bu yıl aynı dönemde sadece yüzde 1.8 oldu. İlk altı aylık dönemlere göre üretim artışı, enerjide de yüzde 9.6'dan yüzde 4.9'a indi. Geçen yıl ilk altı ayda yüzde 5.5 artan dayanıksız tüketim malları da bu yıl aynı dönemde yüzde 2.8 oranında bir artış gösterdi.

Ekonomide canlılık, güven, istikrar ve ileriye yönelik olumlu bekleyişlerin göstergesi olan yeni şirket kuruluşlarında geçen yılın aynı dönemine göre ciddi bir düşüş yaşandı. İlk altı ayda kurulan
şirket sayısı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 26.3 geriledi. Aylık bazda düşüşlerin giderek hızlanarak ocaktaki yüzde 12.1'lik düzeyinden haziranda yüzde 36.8'e ulaştığı dikkati çekti. Buna karşılık ilk yarıda kapanan şirket sayısı da geçen yılın yüzde 3.8 altında gerçekleşti.

Kredi genişlemesi hız kesti

Kredi genişlemesi hız kesti

BDDK verilerine göre bankacılık sektörünün geçen yıl ilk yarıda yüzde16.4 olan toplam kredi genişlemesi, bu yıl yüzde 8.2'e düştü. İlk yarıda tüketiciye açılan kredilerin hacmi, üretici sektörlere verilenden oransal bazda daha hızlı arttı. Kredi kartı borçlarındaki yüzde 16.4'lük büyüme, tüketici kredilerindeki artış oranını yüksek çıkardı. Kredi kartı borçları da dahil tüketici kredilerinin hacmi yüzde 8.9 oranında net 20 milyar lira artarken, üretici sektörlere açılan kredilerin toplam bakiyesi yüzde 7.9 oranında 37.6 milyar liralık net artış gösterdi. Konut ve taşıt kredilerinde ise sert fren yaşandığı gözlendi. Karşılıksız çeklerin birikimli sayısı yılın ilk yarısında geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 51.6 artarak 400 bin adedi aştı. Bankalarca Merkez Bankası'na gelen bildirimlere göre duyurusu yapılan ve karşılıksız kaldıktan sonra ödenmiş çek sayısı ise ilk altı ay itibariyle sadece yüzde 6.4 azaldı. Bu arada mahkemelerin bildirimleri üzerine Merkez Bankası tarafından duyurusu yapılan "yasaklama kararı alınan" çek sayısı ise altı ayda yüzde 744'lük rekor bir artışla 223 bin adede yaklaştı. Yaşanan patlamada ekonomide bozulan iş ilişkilerinin yanı sıra, karşılıksız çekte hapis cezasının kaldırılması etkili oldu. Bu arada altı ayda toplam tutarı 3 milyar liraya yaklaşan 487 bin 499 senet protesto edildi. Geçen yıla göre protestolu senet sayısı yüzde 14, tutarı ise yüzde 30 arttı.

Vergi pastası küçülüyor

Vergi pastası küçülüyor

Ekonomideki daralma paralelinde vergi doğuran faaliyetlerin hacmindeki küçülmeye bağlı olarak bu yıl aylar itibariyle vergi tahsilat artışında yaşanan gerileme, haziranda yerini yüzde 10.7 ile düşüşe bıraktı. İlk altı ay itibariyle toplam vergi gelirinde geçen yıla göre artış yüzde 6.9'la son yılların en düşük düzeyinde gerçekleşti. Geçen yıl aynı dönemde vergi gelirleri yüzde 27 artmıştı. İlk yarıda tüketimde frene basılmasının etkisiyle, en önemli vergi kalemleri olan dahilde KDV'de tahsilat artışı yüzde 1.7'le son derece düşük kalırken, ithalde KDV ise yüzde 0.3'le neredeyse hiç artmadı. ÖTV tahsilatındaki artış da yüzde 5.4'le düşük kalırken, bu kapsamda en önemli kalemler olan akaryakıt ve gazdan elde edilen ÖTV geliri sadece yüzde 0.3 arttı, motorlu taşıtlardan elde edilen ÖTV ise satışlardaki düşüş paralelinde yüzde 6.2 azaldı. Altı aylık toplam vergi gelirindeki değişim 18 ilde negatife dönüştü.