Deprem afeti yönünden Türkiye-Kaliforniya karşılaştırması

Ergun KUNTER / İnşaat Yüksek Mühendisi (İTÜ) Yapı Mühendisi (Structural Engineer), Kaliforniya

Doğup büyüdüğüm Türkiye ile 1969 yılından beri yaşadığım, proje yapan ve denetleyen bir mühendis olarak çalıştığım Kaliforniya, depremsellik yönünden biri birine benzer. Dörtgen şeklinde olan bu iki ülkede dörtgenin uzun kenarına paralele dağlar, bu dağlara paralel, zaman zaman büyük depremlere sebep olan, fay hatları vardır. Türkiye ile Kaliforniya arasındaki benzerlik, iki ülkenin jeolojik yapısından ve depremlerinden öteye geçmez. Benzer büyüklükteki depremlerde, Türkiye'deki can kaybı Kaliforniya'dakinin yaklaşık on katıdır.

1 milyon nüfuslu Van ilinde 23 Ekim 2011'de olan 7.2 büyüklüğündeki depremde 600'den fazla vatandaşımız hayatını kaybetti. 17 Ekim 1989'da takriben 4 milyon nüfusun yaşadığı San Francisco civarındaki 6.9 büyüklüğündeki depremde ise sadece 63 kişi öldü. Bu her ne kadar bilimsel bir karşılaştırma değilse de Türkiye ile Kaliforniya arasındaki can kaybı farkı hakkında bir fikir verir.

Bu farkın nedenlerini iki memleketin inşaat sektörünü yönetmelik, mühendislik, müteahhitlik, proje, inşaat, denetim ve sorumluluk başlıkları altında karşılaştırarak anlatmaya çalışacağım.

Yönetmelik

İnşaat/deprem yönetmenlikleri bina projelerinin ve inşaatlarının hangi esaslara göre yapılması gerektiğini anlatan, hükümetler veya yerel idareler tarafından yayınlanmış şartnamelerdir. Kaliforniya'daki inşaat yönetmeliği (California Building Code) kanun gücünde bir belgedir.

Türkiye'de de Kaliforniya'daki kadar yeterli, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı tarafından hazırlanmış, "Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmenlik" adlı bir şartname vardır. Türkiye'deki problem, bu yönetmenliğin memleketin her köşesinde uygulanmasını sağlayacak şartların ve sistemin henüz oluşmamış olmasıdır.

Her iki memlekette de yönetmenliklerin uygulanmasında karşılaşılan bir güçlük, son depremlerde edinilen bilgilere ve gelişen teknolojiye uyarak devamlı değiştirilen yönetmenliklerin, her ilgilinin takip edip, kolayca anlayabiliceği kadar basit dokümanlar olmayışıdır. Kaliforniya'da mühendislik organizasyonları, büyük şehirlerde, üyelerini değişen yönetmenliler konusunda seminerlerle, konferanslarla eğitmeye çalışır. Her iki memlekette de bu eğitimin bütün mühendisler, müteahhitler ve denetim teknisyenleri için mecburi yapılmasına ve memleketin ücra köşelerine kadar götürülmesine ihtiyaç vardır.

Mühendislik

Türkiye'deki mühendislik okulları Kaliforniya'daki mühendislik okulları kadar bilgili mühendisler yetiştirir. Ne yazık ki bu, Türkiye'nin her köşesinde yapılan bina projelerinin yeterli bilgisi ve deneyimi olan profesyonel mühendisler tarafından yapılması ve can kaybının önlenmesi için yeterli değildir.

İstanbul Teknik Üniversitesi'nden 1959 yılında mezun olduğum gün, her türlü binanın projesini yapmaya, imzalamaya yetkim vardı. Kaliforniya'da mühendislik okulu mezununun "profesyonel mühendis" unvanı alıp proje imzalamaya yetkili olabilmesi için önce, genel mühendislik bilgilerini ölçen bir mühendis adayı sınavından geçmesi, üç yıl bir proje mühendisinin yanında çalışıp bilgi ve denetim edinmesi, mühendis olmaya liyakati vardır diye üç profesyonel mühendisten referans alması ve sekiz saatlik bir sınavdan geçmesi gerekir. Bu şekilde profesyonel mühendis unvanı alan kişi, yine de okul ve hastane projelerinin sorumlu veya denet mühendisi olamaz. Bu işleri yapabilmesi için "yapı mühendisi" (Structural Engineer) olması şarttır. Yapı mühendisi olabilmek için ise üç yıl bir yapı mühendisinin yanında çalışıp, üç yapı mühendisinden referans alması ve 16 saatlik bir sınavda başarılı olması lazımdır.

Amerika'nın bazı eyaletlerinde profesyonel mühendislerin her yıl kurslara, seminerlere katılması gerekir. Bazı eyaletlerde lisansının her yenilenişinde (üç, beş yılda bir) mühendisin, proje işlerinde çalışmaya devam ettiğini ispatlaması ve mesleği ile ilgili gelişmeleri takip ettiğini gösteren bir sınavdan geçmesi lazımdır. Kaliforniya'da şimdilik bu koşullar yok. Deprem bölgesinde olan her memlekette bu koşullara ihtiyaç vardır.

Kaliforniya'da profesyonel mühendislik eyaletin yaptığı ve yürüttüğü özel bir yasayla düzenlemiştir. Mühendisler hakkında yapılan şikâyetler eyalet tarafından bu yasa çerçevesinde incelenir. Mühendise suçlu bulunursa disiplin cezası verilir, lüzum görülürse dosyası savcılığa yollanır. Gereğinde mühendisin lisansı elinden alınır.

Müteahhitlik

Kaliforniya'da müteahhitlik yapabilmek icin eyaletten müteahhilik lisansı almak gerekir. Bu lisans dört yıl deneyimi veya dört yıllık yüksek tahsili ve iki yıl deneyimi olan, birincisi müteahhitlik mesleği ile ilgili yasa ve işlemleri, ikincisi yapacağı işin tekniğini ve yönetmenlikleri kapsayan iki ayrı sınavdan geçen, eyalete 7 bin 500 dolarlık bir kefalet senedi yatıran kişilere verilir.

Kaliforniya'da müteahitlik mesleğini, ticari ilişkileri, kontratları kapsayan çeşitli yasalar vardır. Müteahhitler bu yasaların sınırları içerisinde çalışmak zorundadır. Müteahhidin yaptığı her iş sorumlu proje mühendisinin ve imar bürosunun denetimine ve onayına tabidir. Eyalet, müteahhitler hakkındaki şikayetleri inceler, eğer şikayetçiyi haklı bulursa, müteahhide disiplin cezası verir, işin yönetmenliğe ve kontratına göre bitirilmesini talep eder, gereğinde eyelet müteahhidin lisansını iptal eder, lüzum görürse dosyasını savcılığa yollar. 

Proje

Mühendislik projesi bir yapının (binanın, köprünün, vs.'nin) yüklerini taşıyan depreme dayanıklı olması için gerekli unsurlarını (temelini, kolonlarını, kirişlerini, bağlantılarını, vs.' yi) gösteren planlar ile inşaatın nasıl yapılması, malzemenin nasıl olması gerektiğini anlatan şartnamelerin tümüdür. Binaların mühendislik projeleri genellikle mimari projenin ana hatları belirlendikten sonra hazırlanır.

Kaliforniya'da, çok katlı bir betonarme bina projesine başlanmadan önce, inşaat yerinde sondaj yapılır. Sondajdan alınan numuneler ve arazinin jeolojik yapısı profesyonel bir zemin mühendisi tarafından değerlendirilir. Profesyonel inşaat mühendisi (proje mühendisi) projeyi zemin mühendisinin raporuna dayanarak ve yönetmenliğin gerekçelerine göre yapar.

Amerika'da mimarlık ve mühendislik projeleri inşaat için gerekli her detayı gösterir. Türkiye'de ve Avrupa'nın diğer ülkelerinde proje mühendisi ve mimari binanın ana hatlarını, taşıyıcı elemanlarını gösteren bir avam proje hazırlarlar. Detaylar müteahhidin mimari, mühendisi tarafından yapılır, proje mimari ve mühendisi tarafından onaylanır. Bu sistem deprem bölgelerinde yapılan mühendislik projeleri için genellikle yeterli değildir.

Türkiye'de Kaliforniya standartlarında projeler yapan mühendislik firmaları vardır. Problem, bütün mühendislik projelerinin bu firmalar tarafından yapılamayışı, memleketin her köşesinde Kaliforniya standartlarında proje yapıcak yeter sayıda mühendislik firmasının bulunmayışıdır.

İnşaat

Türkiye'de depremde can kaybına sebep olan binaların çoğunluğu betonarme olduğundan burada bu tip inşaatlardan bahsedeceğim. Betonarmenin iki ana malzemesi vardğr, çelik ve beton. Kaliforniya'da betonarme inşaatının çeliği atölyelerde hazırlanır. Atölye önce, çeliğin kesme ve bükme detaylarını hazırlayıp proje mühendisinin, onayına sunar. Ayrıca çeliğin şartnamede istenen kalitede olduğunu gösteren laboratuvar raporlarını proje mühendisine ve sorumlu imar bürosuna verir. Donat denen keşilmis,bükülmüş çelik kalıplara yerleştirildikten sonra proje mühendisi ve imar bürosunun denetim teknisyeni tarafından incelenip onaylanmadan önce beton dökülmez.

İnsaatın betonu Kaliforniya'da fabrikada hazırlanır. Fabrika, kum, çakıl ve çimento kalitesini gösteren raporları ve istenen kalitedeki betonu elde etmek için bunların hangi oranlarda ne kadar su ile karıştırılacağını belirleyen hesapları proje mühendisinin onayına sunar. Beton iş yerine özel taşıtlarla getirilir ve kalıplara şartnamelere göre yerleştirilir, vibratörlerle şıkıştırılır. Eğer beton sıcak veya soğuk havada dökülüyorsa, beton dökülürken hava sıcaklığına göre alınması gereken özel tedbirler vardır. Betonunun, döküldükten sonra, yönetmelik ve şartnamelere uygun olarak korunur. Beton dökümü denetim teknisyenleri tarafından devamlı olarak izlenir. Şantiyede dökülen betondan alınan numuneler 7 ve 21 gün sonra basınç deneyine tabi tutulur. Eğer numuneler proje mühendisinin istediği dayanımda değilse, kalitesiz bulunan beton kırılıp yeniden dökülür.

Türkiye'de gelecek depremlerde, insanların yıkılan betonarme binalar altında ezip ölmesi isenmiyorsa, memleketin her köşesinde, betonarme inşaat yukarıda anlattığım şekilde (Kaliforniya'da ve Türkiye'nin büyük şehirlerinde yapıldığı gibi) inşa edilmelidir. Betonarme inşaatın bu şekilde yapılmasının mümkün olmadığı yerlerde, betonarme inşaata izin verilmemeli veya bu gibi yerler için, bölgedeki yetersizlikleri göz önüne alan, bina yüksekliğini sınırlayan, özel deprem yönetmenlikleri geliştirilmelidir.

Denetim

Kaliforniya'da her inşaat, her tamir işi için sorumlu belediyeden veya belediye hudutları dışından, sorumlu yerel idareden (county) ruhsat almak gerekir. Kaliforniya'da polis belediyelere bağlıdır. Yerel idarelerin sheriff denen polisi vardır. İnşaatların ruhsatsız yapılıp yapılmadığını araştırmak polisin görevlerinden biridir. Polis ruhsatsız inşaatları kapatıp durumu sorumlu imar bürosuna bildirir. Ruhsatsız inşaat yapan cezalandırılır. Kapatılmış bir inşaatta ruhsat almadan devam etmeye kalkan, polis tarafından kelepçelenip karakola götürülür, oradan savcılığa sevk edilir.

Kaliforniya'da özel sektörün bina projeleri ve inşaatları belediyelerin veya yerel idarelerin imar büroları tarafından denetlenir. Hastane ve okul projeleri ve inşaatlarının denetlenmesi ise eyeletin imar bürosu tarafından, yapı mühendislerinin sorumluluğu altında yapılır.

İnşaatlarda denetleme yapan teknik elemanlar Kaliforniya'da meslekten yetişmiş, inşaat ve yönetmelik bilgilerini gösteren bir sınavdan geçip denetleyici sertifikası almış teknisyenlerdir. İnşaatlardaki devamlı denetlemeler (betonun dökülmesi, kaynak, beton blokla inşaat, vs.) özel denetim firmalarının sertifikası olan denetleyicileri tarafindan yapılır.

İnşaat endüstrisinde işin mutlak sorumluları mühendisle müteahhit, yani denetlenenlerdir. Öte yandan denetleyenin onayı olmadan hiçbir iş yapılamaz. Denetleyenlelerle denetlenenler, biribirine karşı oynayan iki takımın oyuncuları değil, amacı yönetmenliğe uygun, depreme dayanıklı bir inşaat yapmak olan bir takımın elemanlarıdır.  

Sorumluluk

Yönetmenlik ve malzeme ne kadar iyi olursa olsun, bir projede çalışan, mühendisinden işçisine kadar, her eleman eğer yaptığı işin önemini anlamamışsa, işini istek ve dikkatle yapmazsa, yapılan inşaat depreme gerektiği gibi dayanıklı olmaz. İnşaat endüstrisinde çalışan herkes idrak etmelidir ki sorumluluğu, insan hayatı yönünden, hastahanelerde hayat kurtarmaya çalışan doktorların, hemşirelerin sorumluluğundan hiç farklı değildir. Her hata, her ihmal, ne kadar küçük olursa olsun, günün birinde bir insanın hayatına mal olabilir. Bu hakikat inşaat endüstrisinde çalışan herkese ögretilmeli, zaman zaman tekrarlanmalıdır.

Kaliforniya'daki depremle ilgili yasalar, yönetmenlikler ve inşaat sektörü bugünkü disiplinli düzeyine, her depremden sonra, toplumun, depreme daynıklı bina inşaatına olan ihtiyacı biraz daha iyi anlaması, sorunluluğunu idrak edip gerekli değişiklikleri istemesinin sonucu olarak geldi.

Türkiye'de depremlerdeki can kaybının Kaliforniya'daki kadar az olabilmesi için de, her şeyden önce toplumun, temsilcileri, yöneticileri, mühendis ve müteahhitleri ile birlikte, deprem konusundaki sorumluluğunun bilincine varması, inşaat endüstrisinin değişmesini istemesi, talep etmesi gerekir. Herkes, bu isteğin, bir gün, hiç beklenmeyen bir anda, kendisi ve çoluk çocuğu için ölüm, kalım sorunu olabileceğinin bilincine varmalıdır.