Gümrük denetimi nasıl ve denetçisi kim olmalıdır? (1)

Gümrük Müsteşarlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Tasarısı Taslağı'nda yer alan denetim birimine ve merkezi denetim elemanlarının unvanlarına ilişkin düzenlemeler hakkındaki görüş, düşünce ve önerilerimiz aşağıda belirtilmiştir.

Gümrük Müsteşarlığı'nın denetim faaliyetleri 

Gümrük Müsteşarlığı'nın denetim faaliyetleri 2.7.1993 tarihli ve 485 sayılı Gümrük Müsteşarlığı'nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname hükümlerine istinaden Teftiş Kurulu Başkanlığı müfettişleri ve genel müdürlükler kontrolörlerince yürütülmektedir. 

Gümrük Müsteşarlığı'nda halen merkezi 'Denetim Birimi' statüsünde ve  iç denetçiler haricinde görev yapan;

1) Teftiş Kurulu Başkanlığı,

2) Gümrük Kontrolörleri Başkanlığı,

3) Gümrük Muhafaza Kontrolörleri Başkanlığı,

4) Kontrol Genel Müdürlüğü Kontrolörleri Başkanlığı,

5) TASİŞ Genel Müdürlüğü Denetim Birimi Başkanlığı,

Olmak üzere, 5 ayrı denetim birimi bulunmaktadır. Gümrük Müsteşarlığı'nda bulunan denetim birimlerinin gerek iş akışları ve gerekse çalışma yapıları itibariyle Türk kamu yönetiminde yer alan diğer denetim birimlerine göre oldukça üretken oldukları düşünülmektedir. 

Ancak Gümrük Müsteşarlığı'nda iç denetçiler ile birlikte 6 ayrı denetim biriminin olması, kamu yönetimi sistemimizdeki örgütlenme bozukluklarına verilebilecek en önemli örneklerden birisidir. Her ne kadar bu denetim birimlerinde görev yapmakta bulunan merkezi denetim elemanlarının tamamı büyük özverilerle çalışmakta iseler de; örgütlenme yapısındaki bu çarpıklık, koordinasyonsuzluk, mükerrer denetim ve verilerin tek elde toplanmaması nedeniyle yeterince sağlıklı değerlendirme yapılamaması gibi olumsuzlukları da beraberinde getirmektedir ki,  bu da verimlilik esasında kaynakların etkin kullanılmasını güçlendirmektedir. 

Dolayısıyla da, Gümrük Müsteşarlığı'nda mevcut haliyle; fazla sayıda ama etkisiz, kurallara uygunluğu ve geçmişe dönük, idarenin hedeflerinden uzak, performans göstergelerinden yoksun, çok sayıda ve birbiriyle örtüşen, kurallara göre çalışma üzerinde yoğunlaşan, cezalandırma ve hata bulma mantığı ağırlıklı,  idareyi tıkayan, etkin ve verimli olmayan bir denetim sisteminin mevcut olduğu düşünülmektedir.

Kontrolör ve müfettişlerin statüsü 

Gümrük Müsteşarlığı'nda görev yapan müfettiş ve kontrolörler,  görevlerini 'merkezi denetim elemanı' sıfatı ile yerine getirirken;   en başta 4458 sayılı Gümrük Kanunu ve 5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu olmak üzere, Gümrük Yönetmeliği, Sonradan Kontrol ve Riskli İşlemlerin Kontrolü Yönetmeliği ile diğer mevzuatta yer alan inceleme, soruşturma ve teftiş görev ve yetkisini kullanmaktadırlar.

Gümrük Müsteşarlığı'nda denetim faaliyetini yürütmekte bulunan Teftiş Kurulu Başkanlığı ile genel müdürlükler bünyesindeki kontrolörlük birimleri genel olarak benzer görev ve yetkilere sahiptirler. Zira gümrük işlemleri ile ilgili tüm faaliyetlerin teftişi, incelenmesi ve soruşturulması 4458 ve 5607 sayılı kanunlardan kaynaklanan görev ve yetkiler çerçevesinde bu denetim birimlerince gerçekleştirilmektedir. Keza, söz konusu denetim birimlerinin çalışma sistemleri ile iş akışı süreçleri ve neticelerin raporlanması açısından da tam bir uyum bulunmaktadır.

Öyle ki,  periyodik dönemlerde gümrük idareleri bazında gerçekleştirilen işlemlerin teftişinde tüm denetim elemanları görev almakta; çeşitli kanallar yoluyla veya denetim elemanlarının tespitleri doğrultusunda incelenmesi ve soruşturulması gereken konular da bu denetim birimlerinde görev yapan denetim elemanları tarafından denetlenmekte ve sonuçlandırılmaktadır. 

Bugün itibariyle Gümrük Müsteşarlığı'nda denetim faaliyeti yürüten 107 müfettiş ve 137 kontrolör olmak üzere, toplam 244 merkez denetim elemanı bulunmaktadır. Sadece 2008 yılında müfettişler tarafından 934 ve kontrolörler tarafından da 1.613 adet olmak üzere, toplam 2.547 adet rapor yazılmıştır. 

Diğer taraftan, 27 Ekim 2008 tarihinde yürürlüğe giren 'Sonradan Kontrol ve Riskli İşlemlerin Kontrolü Yönetmeliği' ile risk analizine dayalı, planlı ve sistematik hale getirilen sonradan kontrol uygulamaları çerçevesinde;  Gümrük Müsteşarlığı'nca hazırlanan 2009 yılı programında görev alan müfettişler ve kontrolörler eşit statüde yetkilendirilmişler ve sonradan kontrole tabi olanların işyerlerinde veya çalışma merkezlerinde aktif denetim görevi sergilemişlerdir. 

Dolayısıyla da, Gümrük Müsteşarlığı'nda görev yapan tüm kontrolörler, gümrük müfettişleri gibi merkezi denetim elemanı vasfına sahiptir. Kontrolörler, aynen müfettişlikte olduğu gibi iki aşamalı (yazılı ve sözlü) sınavla mesleğe stajyer olarak alınmakta, iki yıl süreyle mesleki eğtime tabi tutulmakta, denetim elemanlığı formasyonu kazandırılmaya çalışılmakta, iki yılını dolduran ve bağımsız denetim yapabileceği kanaatine varılan stajyerlere yetki sınavı ile bağımsız olarak inceleme, soruşturma ve teftiş yapma yetkisi verilmektedir. Daha sonra da, fiilen üç yıllık süreyi dolduran stajyer kontrolörler yeterlik sınavına tabi tutularak bu sınavı kazanmaları halinde kontrolörlük mesleğine atanmaktadırlar. Bu süreç, Gümrük Müsteşarlığı'nda merkezi denetim elemanı statüsündeki müfettişler için uygulanan sürecin aynısıdır. 

Keza, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu'nun özlük haklarına ilişkin maddelerinde ve eki cetvellerde (makam tazminatı, özel hizmet tazminatı ve ek göstergeye ilişkin düzenlemeler) müfettişler ve kontrolörler eşit seviyede ve statüde yer almaktadırlar. 

Kaldı ki, tüm kamu kurumlarında olduğu gibi müfettişlik ve kontrolörlük kariyer bir meslek olup; kamu yönetimi sistemimizde bu görevleri yürüten merkezi denetim elemanları üst düzey yönetici olarak atanmaktadırlar. Diğer kamu kurumlarında olduğu gibi, Gümrük Müsteşarlığı'nda da merkezi denetim elemanları mesleki bilgi ve tecrübelerini idari görevlerde de kullanmaktadırlar.

Nitekim şimdilerde, Gümrük Müsteşarlığı'nın merkez, taşra ve yurtdışı kadrolarında görev yapan merkezi denetim elemanlarının 11'i müfettiş ve 20'si kontrolördür. Gerçek odur ki, mesleki kariyerlerini ispatlamış olan kontrolörler, Gümrük Müsteşarlığı'nda en önemli ve kritik görevleri layıkıyla yürütmektedirler!