Sonradan kontrol nedir, kimleri kapsar ve sonuçları nelerdir?

Hasan AKDOĞAN / Emekli Gümrük Baş kontrolörü/YGM

Genel olarak gümrük idaresi denetimlerini iki şekilde yapıyor. Birincisi; eşya gümrükte iken yapılan anlık denetim ikincisi de eşya gümrükten çıktıktan sonra yapılan denetim şeklinde oluyor.

Anlık denetimler, taşra gümrük idareleri tarafından gümrük denetimine tabi tutulacak malların gümrüğe beyan edilmesi ile bu beyanların kontrol edilmesi çerçevesinde gerçekleşmekte olup, gümrük idarelerinin ana varlık sebebinin bir sonucu olarak yapılan denetimlerdir.

Gümrüğe tabi malların, gümrükten çıktıktan sonra denetlenmesi uygulaması ise yeni bir denetim biçimi olarak karşımıza çıkmıştır. Bu denetim şekline, Avrupa Birliği müktesabatına uyum sürecinde, Sonradan Kontrol ve Riskli İşlemlerin Kontrolü Yönetmeliği ile geçilmiştir. (Bu kapsamda 2009 yılında Gümrük Müsteşarlığı denetim elemanları tarafından 300'ün üzerinde şirket denetlenmiştir.)

Sonradan kontrol uygulamaları, gümrük idaresine beyanda bulunan yükümlüye güven esasına dayanmaktadır. Yükümlüsüne güvenen gümrük idaresi, onun doğru beyanda bulunacağını kabul ederek, beyanının kontrolünü eşyalar gümrükte iken yapmayıp, daha sonra görev vereceği denetim elemanları vasıtasıyla kontrol ettirmesi şeklinde cereyan ediyor.

Sonradan kontrol uygulamasına geçilmesi demek, gümrükte artık hiç kontrol yapılmayacak demek değildir. Belirli risk kriterlerine göre eşyanın gümrükte kontrolüne de devam ediliyor.

Sonradan kontrol (firma denetimleri), gümrük idaresinin iş yükünün azaltılması ve etkin denetimin sağlanması hedefine varmada; yasal, teknik ve personel alt yapısının hazırlanmasını müteakip, modern bir gümrük idaresine yavaş yavaş geçmenin bir aşamasını oluşturuyor.

Bu hedefte önemli bir adım da, 1 Nisan 2010 tarihinde geçilmesi planlanan 'e-beyanname' uygulamasıdır. Buna göre yükümlüler gümrük idaresine gitmeden, evrak götürmeden bilişim ortamında beyanda bulunacak ve bu beyanları gümrük idaresince de bilişim ortamında denetlenecek. Yani, gümrük işlemlerinin büyük bir kısmı gümrük idaresine bizzat gidilmeden gerçekleştirilecek. Bu ise gümrük işlemlerinin çok daha hızlı yapılması anlamına geliyor.

İş dünyasının da gümrüklerden en önemli beklentisinin hızlı gümrük işlemi yaptırmak olduğu herkesçe malumdur. Bu çerçevede işlemler hızla yapılırken gümrük idaresinin istediği tek bir şey bulunuyor. Bu, yükümlünün idareye doğru beyan yapmasıdır. Doğru beyan yapılıp yapılmadığının kontrolü ise sonradan kontrol (firma denetimleri) ile sağlanmış oluyor.

Bu bilgilere göre sonradan kontrol kavramını; beyan edilen bilgilerin doğruluğu ve işlemlerin usulüne uygun olarak yapılıp yapılmadığı da dâhil eşyanın gümrük işlemlerine ve/veya sonraki ticari işlemlere ilişkin ticari belge ve verilerin ya da riskli kişi veya işlemlerin ilgili kişilere ait yerlerde kontrolü şeklinde tanımlamak gerekiyor.

Sonradan kontrolün ana fikri, gümrük işlemlerinin basitleştirilmesi ve buna paralel işlem hızının artırılması, rasyonel risk analizlerine dayalı tespit olunan risk kriterlerine tabi firmaların işlemlerinin yerinde kontrolüdür. Sonradan kontrol, sadece usulsüzlükleri ve hatalı işlemleri yakalamaya odaklı bir uygulama olmayıp aynı zamanda rehberlik sağlama, yol gösterme teması taşıyan bir anlayışa sahip olamk şeklinde de belirtilebiliyor.

Sonradan kontrolün etkileri nelerdir ?

A) Hatalı işlemleri tespit edilen firmalar, en kısa sürede kendilerine çeki düzen vererek yaptıkları yanlışları düzeltme, doğru bildikleri yanlışları terk etme, güncelliğini yitirmiş prosedürleri uygulamadan kaldırma imkanına kavuşmuş oluyorlar. Bunun paralelinde de, hatalı işlemlerden kaynaklanan ek vergi tahakkukları ve cezai müeyyidelerden kurtularak kaynaklarını etkin ve verimli kullanma, uluslararası ticaretin rekabet ortamında üstünlüğü sağlama avantajını elde etme şansını yakalamış oluyorlar.

B) Sonradan kontrol, sadece firmalara bu tür avantajları sağlamakla kalmayıp, gümrük idaresi üzerindeki gümrük uygulamalarında göstermeleri gereken hassasiyete dayalı yükü hafifletiyor.

C) Dış ticaret ile uğraşan firmalar nezdinde gümrük müşavirlerine de önemli bir görev yüklenmiş oluyor. Bu görev, gümrük müşavirlerini gümrükten eşya çekme statüsünden çıkarıp, doğru gümrük beyanı yapılması konusunda firmaların en önemli yol göstericisi olma misyonunu onlara yüklemesi şeklinde oluyor.

Sonradan kontrol ve riskli işlemlerin kontrolünde firma ve gümrük müşavirlerinin dikkat etmesi gereken hususlar nelerdir ?

1) Sonradan kontrol yetkisi: Sonradan Kontrol Yönetmeliğine göre, Gümrük Müsteşarlığı merkez denetim elemanlarına aittir.

2) Sonradan kontrole tabi kişiler: Dış ticaret işlemine konu eşyanın gümrük işlemlerine veya sonraki ticari işlemlere ilişkin olarak, gümrük işlemleriyle doğrudan ya da dolaylı olarak ilgili bulunan kişiler ile söz konusu işlemlere ilişkin bilgi, belge ve verileri ticari amaçla elinde bulunduran diğer kişiler sonradan kontrolün kapsamında bulunuyor.

3) Sonradan kontrole tabi işlemler: Dış ticaret işlemine konu eşyanın gümrük işlemlerine veya sonraki ticari işlemlere ilişkin ticari belge ve veriler sonradan kontrole tabidir.

4) Sonradan kontrolün yapılacağı yer ve zaman: Sonradan kontrolün, bu uygulamanın kapsamındaki kişilere ait yerlerde yapılması esastır. Ancak sonradan kontrole tabi kişilerin bu kontrolün sağlıklı bir şekilde yapılmasına uygun mekanlarının bulunmaması halinde sonradan kontrolün en yakın gümrük idaresinde, bu da mümkün değilse resmi dairede yapılması mümkündür. Birden çok yerde şubesi bulunan şirketlerin sonradan kontrolü şirket merkezinde yapılmalıdır. Sonradan kontrol, kontrole tabi kişilerin mesai saatleri içinde gerçekleştirilir. Ancak mutabakat sağlanması halinde mesai saatleri dışında da sonradan kontrol yapılabilir.

5) Sonradan kontrolün amaç ve kapsamı: Sonradan kontrol, kişilerin gümrük vergileri karşısındaki durumu ile gümrük mevzuatı ve ilgili diğer mevzuatta öngörülen yükümlülüklerin yerine getirilip getirilmediğini belirlemek, yasal olmayan uygulamalar bağlamında caydırıcılık sağlamak, rehberlik sunmak ve öncül denetim için yapılır. Bu kontrollerden elde edilen istatistikler, gelecekte risk kriterlerinin oluşturulmasında, buna dayalı gümrük işlemlerinin basitleştirilmesinde ve etkin denetimin sağlanmasında kullanılabilir.

6) Sonradan kontrolün temel özellikleri: Sonradan kontrol, planlı ve sistematiktir. Dolayısıyla risk kriterleri esas alınarak sonradan kontrole tabi tutulacak riskli kişi veya işlemler tespit edilecek. Buna göre uluslararası ticaretin aktörü olan bütün kişilerin sonradan kontrole tabi tutulması gibi bir anlayış sonradan kontrolün amaç ve kapsamı ile ters düşmektedir. İstisnai olarak plan dışı sonradan kontrolün yapılması da mümkündür.

7) Sonradan kontrole başlama: Sonradan kontrolü yapacak merkez denetim elemanı, sonradan kontrole başlama tarihinden en az 15 gün önce, sonradan kontrole başlanacağını yükümlüye bildirir. Sonradan kontrolün amacını tehlikeye düşürecek nitelikte görülmesi halinde önceden tebligatta bulunulmaz. Tebligat tarihinden itibaren bir hafta içerisinde yükümlünün, geçerli bir nedenle yazılı olarak merkez denetim elemanından sonradan kontrolün ertelenmesini talep etmesi halinde, istisnai olarak bu kontrol ertelenebilir. Sonradan kontrolü yapacak merkez denetim elemanları, kontrol mahalline gittiklerinde kimliklerini gösterir ve kendilerini tanıtırlar.

8) Sonradan kontrolün esasları: Sonradan kontrol yapan merkez denetim elemanları, gümrük vergileri ile gümrük mevzuatı ve ilgili diğer mevzuatta öngörülen yükümlülüklere ilişkin kişinin lehine ve aleyhine olan tüm hususları inceler. Sonradan kontrole tabi kişiye sonradan kontrol sırasında tespit edilen konular ve hukukî sonuçları hakkında bilgi verilir.

9) Soruşturma önlemleri: Sonradan kontrol sırasında soruşturmayı gerektirir bir fiilin tespiti halinde, bu konu artık Sonradan Kontrol ve Riskli İşlemlerin Kontrolü Yönetmeliği dışında ilgili merkez denetim elemanının çalışma usul ve esaslarını düzenleyen mevzuat ile fiilin temas ettiği mevzuat hükümleri çerçevesinde değerlendirilir.

10) Kişilerin yükümlülükleri: Sonradan kontrole tabi kişilerin yükümlülükleri ana hatları ile ilgili yönetmelikte maddesinde sayılmıştır. Bunun yanında, ilgili diğer mevzuatın yükümlülere yüklemiş olduğu sorumlulukları da bu kapsamda değerlendirmek gerekiyor. Bu yükümlülükler; sonradan kontrole ilişkin gerekli her türlü bilgi, veri, kayıt, defter, belge ve diğer evrakın hazır hale getirilmesi, kontrolün sağlıklı yapılabilmesi için gerekli olan alt yapının sağlanması olarak sıralanabiliyor.

11) Sonradan kontrolün tamamlanması: Sonradan kontrolü tamamlayan merkez denetim elemanı, bu kontrolün sonucuyla ilgili olarak sonradan kontrole tabi kişilerle nihai bir görüşme yapar. Bu görüşmede, özellikle ihtilaf konusu hususlar, hukukî değerlendirme ve tespit edilen hususların gümrük vergileri ve sonuçları açısından etkileri konusunda bilgi verilir ve bu husus bir tutanağa bağlanır. Bu tutanağın bir örneği yükümlüye verilir. Kontrol sonucunda gümrük vergileri, gümrük mevzuatı ve ilgili diğer mevzuatta öngörülen yükümlülükler bakımından bir farklılığın bulunmaması veya yükümlünün talep etmemesi halinde nihai görüşme yapılmayabilir.

12) Sonradan kontrole ilişkin raporlar: Sonradan kontrol sonucunda varsa, vergilendirme için önemli olan tespitler, muhtemel vergi tutarı değişiklikleri ve yol gösterici nitelikteki tespitlerin yer aldığı değerlendirme raporu düzenlenir. Kişinin talep etmesi halinde bu rapor değerlendirmeye tabi tutulmadan önce yükümlüye verilerek 15 gün içerisinde rapora karşı görüşlerini bildirmesi istenilir.

Ancak sonradan kontrolde önemli bir tespite rastlanılmaması halinde, rapor yerine bu hususun yükümlüye yazılı olarak bildirilmesi ile yetinilir.

Sonuç olarak: Sonradan Kontrol Sistemi ile gümrük teşkilatındaki denetim anlayışına yeni bir perspektif kazandırılmış, gümrük idaresi ve memurların denetimi yerine risk analizine dayalı, planlı ve sistematik bir özelliğe sahip bir program dahilinde uluslararası ticaretin aktörlerinin, gümrük vergileri karşısındaki durumu ile gümrük mevzuatı ve ilgili diğer mevzuat bakımından denetlenmesi anlayışı getirmiş oluyor.