Ayakkabı eskitme maliyeti
Bugünlerde ABD Merkez Bankası Eski Başkanı Ben Bernanke’nin A. Abel ve D. Croushore ile birlikte yazdığı Makroekonomi kitabının çevirisi ile uğraşıyorum. Bernanke kitabı yazdığında hala Fed başkanı.
Kitapta konjoktürel gelişmelere ayrı bir önem verilmiş, iki sorun üzerinde özellikle durulmuş: İşsizlik ve enfl asyon. Kitapta enfl asyon ile ilgili önemli saptamalar var. Bunların bazıları şöyle:
• Ağustos 1971’de, ABD Başkanı Richard M. Nixon enfl asyonu düşürmek için bir dizi ücret ve fiyat kontrolü uygulaması başlattı. Bu güçlü önlemler enflasyon o dönemde sadece % 5 olduğu halde alınmıştı. ABD’de enfl asyonun ‘çift rakamlı’ seviyelere yaklaştığı 1970’li yıllar sonunda, anketler seçmenlerin enfl asyonu ‘bir numaralı halk düşmanı’ olarak gördüğünü ortaya koyuyordu; halk nezdindeki bu enfl asyon korkusunun mağdurlarından biri, kısmen enfl asyonu kontrol etmede başarısız bulunduğu için 1980’de ikinci kez aday olduğu başkanlığı Ronald Reagan’a kaptıran Başkan Jimmy Carter oldu.
• Enflasyon maliyetleri öncelikle tüketicilerin, yatırımcıların, çalışanların ve firmaların enflasyonu gerçekleşmeden önce tahmin edip edememelerine bağlıdır.
• Tam olarak tahmin edilmiş bir enfl asyonda bakkala, sinema biletlerine ve diğer ürünler ödediğiniz fiyat yılda %4 artacak ama sizin nominal ücretiniz ya da ürettiğiniz mal ve hizmetlerin nominal değeri de aynı oranda artacaktır. Nominal geliriniz de fiyatlarla birlikte arttığı için tam olarak önceden tahmin edilmiş bir enfl asyon satın alım gücünüze zarar vermeyecektir.
• Peki ya tasarruf hesabınızda tuttuğunuz para? Enfl asyon paranın satın alma gücünü düşürse de, tam olarak tahmin edilmiş bir enfl asyon tasarruf hesabınızın değerine zarar vermez. Bunun nedeni, paranın alım gücündeki bu düşüşün nominal faiz oranındaki ayarlanmayla dengelenecek olmasıdır.
• Tam olarak tahmin edilmiş enflasyonun hiçbir ekonomik maliyetinin olmayacağı varsayımı ise tam olarak doğru değildir: Enfl asyon nakit paranın değerini aşındırır, bu da insanların ellerinde daha az nakit tutmalarına yol açar. Örneğin para çekmek için banka ya da ATM’lere ayda iki kere gideceklerine haftada bir giderler.
• Nakit varlıklarını en aza indirmeye çalışan insanlar ve firmaların karşı karşıya kaldıkları bu zaman ve çaba maliyetine ayakkabı eskitme maliyeti (Shoe leather cost) denir. Kavramın altında enflasyon sırasında nakit gerektikçe finansal varlıklarını azar azar bozdurmak için daha sık bankaya gitmek zorunda kalan insanların ayakkabılarına eskiteceği düşüncesi yatmakta.
• Ilımlı enflasyon oranlarında ayakkabı eskitme maliyeti fazla değildir, ama tümüyle önemsiz de değildir. Örneğin, %10’luk bir tam olarak tahmin edilmiş enfl asyonun ayakkabı eskitme maliyeti, GSYH’nin yaklaşık olarak %0.3’ü olarak hesaplanmıştır; yani Türkiye için bu yaklaşık olarak yılda 2,4 milyar dolardan fazla bir maliyete denk gelmekte.
• Halkın enflasyondan hoşlanmaması, büyük ölçüde beklenmedik enfl asyona yani beklenen orandan farklı çıkan enflasyona yönelik bir olgudur. Örneğin, herkes (TCMB’nin hedefine uygun) yıllık enflasyon oranının %7,5 olmasını beklerken, gerçekleşen oran yılda %9,5 olursa, beklenmedik enfl asyon %2 demektir. %9,5’luk bir enfl asyonun, siz %7,5 enfl asyon beklerken ki ve tasarruf hesabınız %11,5 faiz ödenirken ki etkisi ne olur?
• Enflasyon yılda %7,5 yerine %9,5 olarak gerçekleşince, tasarruf hesabınıza ödenen fiili reel faiz oranı da, beklediğini gibi yılda %4 olmak yerine, yılda sadece %2 olur (%11,5 nominal faiz oranı eksi %9,5 enflasyon oranı). Daha düşük bir gerçekleşen reel faiz oranı kazanarak, bu beklenmeyen enflasyondan dolayı kayba uğramış olursunuz. Buna karşılık, sizin kaybınız bankanın kazancı olur. Çünkü beklediğinden daha az bir reel faiz oranı ödemiştir.
Bernanke ve arkadaşları sonuç olarak şunu söylüyorlar: “Enflasyon beklenmedik ve özellikle de kararsız olduğunda insanlar genel fiyat seviyesindeki değişimlerden kaynaklanan fiyat değişimlerini tek tek ürünlerin arz veya taleplerinde meydana gelen kaymalardan kaynaklanan fiyat değişimleriyle karıştırabilir. Fiyatlardan gelen bu işaretler beklenmeyen enfl asyon tarafından saptırılabileceği için, piyasa ekonomisi daha az verimli işler.” Buradan yola çıkarak Türkiye için yorumu da siz yapmayı deneyin.