Hatalara son: Yapay zekâ destekli denetim geliyor

Türkiye’de vergi denetimi uzun yıllar boyunca belir­li geleneklere ve yerleşik uygulamalara dayanarak yürü­tülürken, vaktiyle manuel (fizi­ki) olarak yapılan vergi inceleme­lerinde talep edilen çok sayıda­ki defter ve belgelerin yarattığı iş yoğunluğu, zaman kaybı hatalı veya eksik sunulan defter ve bel­geler, denetim elemanının hata­lı inceleme veya raporlaması so­nucu hem Hazine kaybına hem de mükellefler haksız vergi salın­masına yol açıyordu.

Gerek yaşanan sorunlar, gerek­se zaman kaybı, eksik veya hatalı incelemeler sonucu denetim sis­teminin gelişen teknolojinin ve ya­pay zekânın desteğiyle güncellen­mesi gerekiyordu. Hazine ve Ma­liye Bakanlığı’nın uzun ve özverili çalışması sonrası artık elektronik inceleme sürecine geçilmesine karar verilerek yeni uygulamanın başlatıldığı, Bakan Mehmet Şim­şek tarafından (ilk adım diyerek) geçen hafta kamuoyuna açıklandı.

Yasal düzenleme yapıldı

13 Mayıs 2025 tarihli ve 32899 sayılı Resmi Gazete’de elektro­nik işlemlerin vergi inceleme sü­reçlerinde kullanılmasına ilişkin ‘Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönet­melikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik’ yayımlandı.

Söz konusu değişiklikler özetle aşağıdaki gibidir.

1 Tanımlar kısmına yeni kavramlar eklendi

Mevcut Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkın­da Yönetmeliğin “Tanımlar” baş­lıklı 3 üncü maddesine aşağıdaki iki yeni tanım eklenmiştir.

“i) Elektronik sistem araçla­rı: Defter ve belgelerin ibraz edil­mesi, tutanakların düzenlenme­si, görüntülü ve sesli görüşme sağ­lanması gibi vergi incelemelerine ilişkin işlemlerin elektronik or­tamda yürütülmesini sağlamak üzere Bakanlık tarafından oluş­turulan her türlü elektronik sis­temi,”

“j) Güvenli elektronik im­za: 15/1/2004 tarihli ve 5070 sa­yılı Elektronik İmza Kanununun 4 üncü maddesinde niteliklerine yer verilen elektronik imzayı,”

2 Vergi incelemelerinde elektronik sistem araçları kullanılabilecek

Aynı Yönetmeliğin “Vergi ince­lemelerinin yürütülmesi” başlık­lı 4 üncü maddesine, vergi incele­me sürecinde, Bakanlık tarafın­dan oluşturulan elektronik sistem araçları kullanılabileceğine iliş­kin aşağıdaki fıkra eklenmiştir.

“(3) Vergi inceleme sürecinde, Bakanlık tarafından oluşturulan elektronik sistem araçları kulla­nılabilir.”

3 Elektronik ibraz sonrası üretilen belgeler e-imza ile imzalanabilecek

Aynı Yönetmeliğin “Defter ve belgelerin alınması” başlıklı 12’nci maddesine, elektronik or­tamda ibraz edilen defter ve bel­geler için sistem tarafından bir belge üretileceği ve bu belgenin güvenli elektronik imza ile imza­lanacağına ilişkin aşağıdaki cüm­le eklenmiştir.

“Defter ve belgelerin elektronik ortamda ibrazı üzerine sistem ta­rafından ibraz durumunu göste­ren bir belge üretilir ve söz konu­su belgeyi mükellef veya mükellef tarafından defter ve belgelerin ib­razı için vekâlet verilenler güvenli elektronik imza ile imzalar.”

4 İnceleme tutanakları elektronik ortamda dü­zenlenebilecek

Aynı Yönetmeliğin “İnceleme tutanakları” başlıklı 16’ncı mad­desine, inceleme tutanaklarının elektronik ortamda düzenlenebil­mesi ve güvenli elektronik imza ile imzalanabilmesine ilişkin aşa­ğıdaki fıkra eklenmiştir.

“(3) İnceleme tutanakları, Ba­kanlık tarafından oluşturulan sistem aracılığıyla elektronik or­tamda düzenlenebilir. İnceleme tutanaklarının Bakanlık tarafın­dan oluşturulan sistem aracılı­ğıyla elektronik ortamda düzen­lendiği durumlarda, mükellef ve­ya mükellef tarafından inceleme tutanaklarını imzalamak üzere vekâlet verilenler, söz konusu tu­tanakları güvenli elektronik imza ile imzalar.”

5 Tutanağın düzenlenme ye­ri ‘elektronik ortam’ ola­rak kabul edilebilecek

Aynı Yönetmeliğin “İnceleme tutanaklarında yer alacak unsur­lar” 17’nci maddenin (a) bendi, tu­tanak elektronik ortamda düzen­lenmişse, tutanağın düzenlenme yeri olarak “elektronik ortam” ka­bul edileceğine ilişkin açıklama eklenerek aşağıdaki şekilde de­ğiştirilmiştir.

-Eski düzenleme: a) Tutana­ğın düzenlenme yeri ve tarihi.

-Yeni düzenleme: a) Tuta­nağın düzenlenme yeri ve tarihi (Bakanlık tarafından oluşturulan sistem aracılığıyla elektronik or­tamda düzenlenen tutanaklarda, tutanağın düzenlenme yeri elekt­ronik ortam olarak kabul edilir.

Bakan Şimşek kamuoyuna açıkladı

Hazine ve Maliye Bakanı Meh­met Şimşek, vergi uygulamaların­da dijitalleşme döneminin başla­yacağını açıkladı. Bakan Şimşek, mükellefler için zaman ve mali­ye bakımından önemli kolaylık sağlanacağının altını çizdi. Şim­şek, Bakanlık olarak vergi uygula­malarında dijitalleşme dönemini başlattıklarını söyledi. Bu amaçla gereken mevzuat düzenlemeleri­ni de yaptıklarını belirten Şimşek, şu sözleri kullandı:

"Vergi Denetim Kurulu Başkan­lığı tarafından yürütülecek dene­tim faaliyetlerinde Bakanlığımız tarafından oluşturulan elektro­nik sistem araçlarının kullanıla­bilmesine imkan tanıyan düzen­leme sayesinde kamusal denetim süreçlerinin köklü ve dijital bir dönüşüm geçirmesi hedefleni­yor." Bakanın açıklamasının sa­tır başları, aşağıdaki gibi özetle­nebilir.

1İşlemler elektronik ortam­da yapılacak: Şimşek, defter ve belgelerin ibraz edilmesi, tuta­nakların düzenlenmesi, görüşme sağlanması gibi vergi incelemele­rine ilişkin işlemlerin elektronik ortamda yürütülmesini sağlamak üzere Bakanlık tarafından gerek­li sistemlerin oluşturulduğunu anlatarak, "Böylece vergi incele­me süreçleri elektronik ortama taşınacak, sesli ve görüntülü ile­tişimle tutanakların alınmasına kadar tüm süreç bu ortamda yü­rütülecek. Bu da mükelleflerimiz için zaman ve maliyet bakımın­dan önemli kolaylık sağlayacak" ifadesini kullandı.

2Tüm hizmetleri kapsaya­cak ilk adım: Bu alandaki dönüşüm sürecinin devam ede­ceğini vurgulayan Şimşek, bu dü­zenlemelerin, izaha davet, rapor değerlendirme komisyonu iş­lemleri, gönüllü uyum gibi pek çok kamusal hizmeti kapsayacak dönüşümün ilk adımı olduğunu bildirdi.

Şimşek, bu tarz kamusal hiz­metlerde daha çok mükellef ile Bakanlık personelinin fiziksel olarak bir araya geldiğini, tuta­nakların kağıt ortamında düzen­lendiğini anımsatarak, "Gerçek­leştirilen dönüşümle beraber tüm süreçler, sadece incelemeler değil diğer hizmetler de elektronik or­tamda gerçekleştirilecek" değer­lendirmesinde bulundu.

3Mükelleflerin maliyetle­ri azalacak: Elektronik sü­reçler mükelleflerin işlerini ko­laylaştırıyor. Vergi idaresiyle ilgili işlerin elektronik ortamda birkaç ekranda halledilmesiyle bera­ber mükelleflerin kendi işlerine odaklanmasına olanak sağlanı­yor. Bakanlığımızın almış olduğu diğer inisiyatiflerde olduğu gibi vergi denetimleriyle ilgili süreç­lerdeki dijital dönüşümün arka­sında da tasarruf gayesi bulunu­yor. Elektronik sistem araçlarının devreye alınmasıyla, konaklama, ulaşım, iletişim masrafları baş­ta olmak üzere kamusal anlamda pek çok alanda tasarruf sağlan­ması öngörülüyor.

Vergi yönetimleri buna göre uyarlanmalı

Yeni sistemde; beyannameler verilmeden önce vergiye gönül­lü uyumu sağlamaya ve artırma­ya yönelik yapılan çalışmalardır. Mükellefler henüz daha gelirleri­ni beyan etmeden önce kısa me­sajlar, telefon aramaları, e-posta iletileri ve sosyal medya üzerin­den yapılan açıklamalar aracı­lığıyla, mükellefler vergi beyan­larını doğru ve eksiksiz şekilde yapmaya teşvik edilmekte ve yön­lendirilmektedir.

Bunun en son örneği, geçtiğimiz ay Bakan Mehmet Şimşek’in sos­yal medya üzerinden yaptığı “Ma­liye kapınızı çalmadan gönüllü uyuma dahil olun” çağrısıdır. Bu çağrının arka planında VDK’nın 500 bin mükellefin geçmiş veri­lerini risk analiz programı üze­rinden tarayarak yaklaşık 40 bin mükellefi incelemeye seçilme po­tansiyeline sahip bir küme olarak belirlemesi bulunmaktadır.

Önümüzdeki dönemde, idare­nin teknolojik kapasitesini daha da artırarak veri analitiği ve ya­pay zekâ destekli sistemleri yay­gınlaştırarak vergi denetimlerini etkinleştireceğini tahmin etmek zor değil. Mükelleflerin, bu yeni dinamikleri doğru bir şekilde an­lamaları ve vergi yönetimlerini buna göre uyarlamaları gerekiyor.

Sektörel önceliklendirme yapılmalı

Vergi denetimindeki dönüşüm ve buna paralel olarak son aylarda yoğunlaşan vergi denetimlerine ilişkin bazı öneri ve değerlendirmelerimiz ise şöyle:

1Denetimlerin dozu ve zamanlaması, ekonominin genel durumundan bağımsız olarak planlanmamalıdır. Ekonominin durgun olduğu ve piyasaların olumsuz seyir izlediği dönemlerde, hassasiyetler göz önünde bulundurulmalı ve sektörel önceliklendirmeler yapılmalıdır.

2Denetimdeki dönüşüm, mutlaka sağlam bir stratejik bakış açısıyla ve uzun vadeli bir perspektifle tasarlanmalı; dönemsel ve pragmatik yaklaşımlardan kaçınılmalıdır.

3Denetimler yalnızca kayıtlı mükelleflerle sınırlı kalmamalıdır. Kayıt dışı işlem ve mükellefler de denetim kapsamına alınmalıdır. Sadece kayıtlı mükelleflerin denetlenmesi, adalet duygusunu zedelemenin yanı sıra gönüllü uyumun güçlenmesini de engeller.

4Kayıt dışı ile mücadelede tek çözüm denetimler olmamalıdır. Kayıt dışılığı doğuran temel sebeplerin ortadan kaldırılmasına yönelik stratejik ve köklü adımlar atılmalıdır.

Yapay zekâ denetimde neleri inceleyecek?

Yeni denetim sisteminin tespit ettiği bazı riskler ve öneriler söz konusu. Riskli görülen aşağıdaki tüm hesap kodlarına, mantıklı anlamlar yüklenerek yapay zekâ destekli online incelemeler yapılacak.

1- SGK’lı çalışan sayısı ile sektörlere göre gelirin uyumsuz olması.

2- Yüksek elektrik, su faturalarına rağmen gelirin olmaması.

3- Bankalarda dövizin olmasına rağmen banka hesapları, faiz gelirleri ve kur farklarının uyumsuz olması.

4- Satışları beli tutarın üzerinde olan mükelleflerin karlılık vb. rasyolarının sektöre göre ciddi sapmalarının olması.

5- Şirket ortakları ve şahıs mükelleflerin harcamaları ile kazançlarının ilişkisiz olması.

6- Satışları ile banka, kasa, çek senet hesaplarının uyumsuz olması, bu durumda sahte fatura veya örtülü kâr dağıtımı yapılmış olması.