Matrix’de bir sapma: Gida fiyatları, deflasyon ve faiz
Geçtiğimiz hafta mayıs ayı enflasyonu açıklanınca “illüzyonist TÜİK” g ö n d e r m e l e r i yoğunlaştı. Oysa Ekonoritmiks, sene başında patikayı çizmişti. Tıpkı “üç vakte kadar” enflasyonun rejim seviyesi yüzde 12 oranına çekileceği görüşünü koruduğu gibi. Bazı gruplarda deflasyonlar başladı. Yerel veri akışı küresel dinamiklerle tutarlı.
Sürpriz yok. Dünyada devlet sponsorlu manipülasyon her zaman er ya da geç açığa çıkar. Yapay zekâ bile “halüsinasyon” tuzağına düşer; Arjantin’in INDEC manipülasyonu, Yunanistan’ın Euro Bölgesi’ne girişte sunduğu yanıltıcı mali veriler ve Rusya’nın doping skandalı, bu tür girişimlerin sonunda mutlaka yakayı ele verdiğini açıkça gösteriyor.
Verinin armonik dansı ve ekonomistlerin alın teri
Bir ekonomistin ya da piyasa analistinin asli işi şablonlar (framework) kurup bunları muhafaza etmektir. Teknik kapasitesi yüksek analistler, neden-sonuç ilişkisini değerlendiren modeller kurabilirler. Şablonları ilk defa kurmak görece kolaydır ancak kurulu şablonları güncel tutabilmek çetin bir hünerdir. Günlük, haftalık, aylık, çeyreklik hatta yıllık verileri birbirine uyarlamak kutu kutu pense incik boncuk bir iştir.
EuroStat’ın enflasyon verisinin resmi ismi “harmonized”dır. Verileri armonik hale getirebilmek için analistin “ruhu, örsünde milyon kere dövülür” (James Joyce / Rollo May). İnsan, ekranlarının önünde bir kamyon dolusu yük boşaltmış gibi sırılsıklam ter döker. Yapılabildiğinde ödül olarak veri kendiliğinden ekonomiste fısıldamaya başlar. Şablonlara sahip olmayanlar verileri anlamlandırmakta zorlanıyorlar. Ya çareyi “bittik battık” argümanına ya da “TÜİK illüzyonu”na sığınarak yön duyularını bulmaya çalışıyorlar.
Deflasyon örüntüsü: Gıda fiyatlarında normalleşmenin ayak izleri
Bir ekonomist dünyanın dört bir yanından topladığı verilerin karakteristik özelliklerine hakimdir. İşte geçen hafta açıklanan veride çok kıymetli bir gelişme görüldü: Gıda fiyatları tam beş yıl sonra mevsim alışkanlığına geri döndü. Eskiden, 2020 yılı öncesinde turfanda mart-nisan ayları sonrası gıda fiyatlarında deflasyon görürdük. Pazara gelen mevsim ürünleri fiyatları aşağı çekerdi. Nihayet arz-talep dengesi piyasada yeniden oluşmaya başladı.
Otoritelerin attıkları doğru yöndeki politika adımlarının meyvesi. Seviye hâlâ yüksek, ancak örüntü (pattern) normalleşiyor ki kayda değer gelişme budur. Nitekim TÜİK’in açıkladığı, kaynakları ve ölçü birimleri farklı veri setleri birbirini doğruluyor. Bu setleri birbirinden ayrı departmanların birbirini tanımayan yetkilileri oluşturur. Türkiye’de hayvan varlığı geçen sene uzun bir aranın ardından ilk defa artışa geçti.
Hayvan varlığını koruyabilmek günümüz koşullarında çok zor. ABD sığır sürüsü 1950’li yıllardan beri en düşük seviyesinde. Et ithalatı ve genetik materyal programları sayesinde hayvan nüfusu artıyor. Bu da et fiyatlarında güçlü dezenflasyonu beraberinde getiriyor. Süt fiyat artışı yüzde 20’lerde istikrar kazandı. Hayvan yeminin temel bileşenleri mısır ve küspe fiyatlarındaki düşüş önümüzdeki sene et fiyatları enflasyonunun yüzde 10’lara çekilebileceği anlamına geliyor.
Kuş gribi çabuk atlatıldı. Yumurta fiyatları “Mayıs çukuru”na yuvarlanmaya başlarken beyaz et fiyatları deflasyona geçti. Yine ayrı açıklanan üretim verileri fiyat gelişmelerini doğruluyor. Zirai donun etkisi TÜİK’in açıkladığı rekolte beklentilerine göre ağırlıklı meyve grubunda. Sebze grubu daha korunaklı. Nitekim sebze enflasyonu yüzde 30 bandına çekilirken meyve enflasyonu halen yüzde 80 sınırında. Dünya’nın önde gelen gübre üreticisi Nutrien CEO’su Ken Seitz, geçtiğimiz yıl gübre fiyatlarının 10 yıllık ortalamaya normalleştiğini açıklamıştı.
Şu anda gıda fiyatları, ekim-dikim / biçim sezonlarına göre gübre fiyatlarındaki normalleşmeyi bir yılı aşkın gecikmeyle izliyor. Seviye halen salgın öncesine göre yüksek kalsa da fiyatlar dünya genelinde normalleşiyor. Mayıs ayında Birleşmiş Milletler’in (FAO) gıda endeksi de geriledi. FAO, bu yıl gıda fiyatlarının ABD doları bazında yüzde 7 gerilemesini bekliyor, bu gerilemenin 2026 yılına da taşınacağı görüşü hâkim. Küresel gelişmeleri izlemeyip takip etmeyip bihaber kalanlar, uluslararası standartlarda hazırlanan TÜİK verilerine yükleniyorlar.
Geleceğe bakış: Faiz ve enflasyonun normalleşmesi
Gıda fiyatlarının normalleşmesi dezenflasyonun hız kazanmasının ilk koşulu. Ortaya çıkan örüntü (pattern) çok kıymetli. Bu aynı zamanda kur oynaklığındaki düşüş ve tüketici güvenindeki artışla da uyumlu. Son piyasa oynaklığı bu yıl enflasyonda bir miktar tortu bırakacaktır. Ancak önümüzdeki yıl çok keskin bir düşüşe hazırlanmak gerekiyor. Ekonomiye “re-set” hızlı atıldı. Sistemler devrede ve yerinde.
Haziran toplantısında asimetrik faiz koridoru üst banttan 150 baz puan daraltılarak normalleşebilir. Ekonoritmiks, işbaşındaki kurmayların yüksek istatistik hakimiyetine dikkat çekerek kamuoyuna karşı sorumluluğunu yerine getirmişti. Kara kediyi ikinci kere gördüğünü zannettiğinde Neo “déjà vu” demişti. Neyin ne olduğunu bilen etrafındakiler “ne dedin bakayım sen!?” diye atılmışlardı. Gördüğü illüzyondan habersiz Neo, istifini bozmayarak tekrarlamıştı: “Déjà vu”.
