Jeoloji depremden ötesidir: Gübre piyasası, gıda fiyatları ve enflasyon

İnsanlık tari­hinde Ay yü­zeyine ayak basan 12 kişiden (mo­on-walkers) yal­nızca birisi si­vildir. NASA, ay yolculuklarını ni­hayetlendirdiği Apollo 17 ekibinde askeri pilotların yanında bir jeolo­gu görevlendirmişti. Harrison H. Schmitt, jeolog hünerlerini konuşturarak gri tozla kaplı se­vimsiz ay yüzeyinden bize (tu­runcu) renk vermeyi başarmış­tı. Ay yüzeyine ilk ayak basan bir test pilotu son ayak basan ise bir jeologdu. NASA, Apollo programındaki tüm astronot­larını Dünya’nın çeşitli coğraf­yalarında sıkı bir jeolojik saha eğitimine tabi tutmuştu.

Şu anda Dünya iktisadi gün­deminin başında yer alan mad­delerden birisi ABD Jeolo­jik Araştırmalar Kurumu’nun (USGS) açıklayacağı kritik mi­neraller listesi. Listeye girmeyi başaran mineraller sınai kulla­nımlarda kritik tedarik planla­ması ve düzenleyici öncelikler kazanıyor.

Kavramsal basitlik açısından tarımsal gübre türleri üç ana başlıkta değerlendiriliyor:

1 Potasyumlu gübreler (K),

2 Fosforlu gübreler (P), ve

3 Azotlu gübreler = üre (N).

Potas (K), Rusya ve Kana­da’da geniş arazi yataklarından elde ediliyor. Fosfat (P) da Rus­ya’da bulunmakla birlikte kü­resel ölçekte Fas başat üreti­ci. Üre (N) içinse amonyak ya­ni doğal gaz ihtiyacı bulunuyor. Sülfür ve sülfürik asit hem bit­ki besinleri hem de fosfat üreti­minde önemli bir etken madde. Dolayısıyla ülkeler genellikle gübre sanayilerinde dış kayna­ğa bağımlılar.

Gübre: Sivil bir stratejik silah

Gübre eksikliği doğrudan gı­da arz güvenliğiyle bağlantılı. Avrupa’nın önde gelen üreti­cisi Yara CEO’sunun Rusya’ya karşı sert çıkışları “gübrenin nükleer silah” gibi kullanıldığı tartışmalarını alevlendirmişti. Ardından Avrupa Komisyonu Rus menşeli gübrelere yüksek gümrük vergileri getirdi.

Gümrük vergilerinden ta­nıdığımız birisi daha var: ABD Başkanı Donald Trump. Trump, sene başında görevi devraldığında Kanada’yı hede­fe oturtmuştu. Bu dönemde po­tas fiyatları olumsuz etkilendi. Potas piyasası için emsal nite­liğindeki Çin ve Hindistan’ın uzun vadeli kontratları 2024’te ton başına 280 dolar civarında iken bu yıl 350 dolar seviyesine yaklaştı.

ABD’de geniş alanda tarımı yapılan mısır ve soya için potas arz güvenliği kritik. Bu nedenle potasın USGS’in kritik mineral listesine alınması öneriliyor.

Fosfat ve Türkiye’ye etkisi

2025’te fosfat piyasası sert dalgalandı. DAP fiyatı 600 do­lardan 800 dolar eşiğini test etti. Yurt içinde de DAP fiyat­ları yükseldi. Fosfat, nitelik­li tarım ürünleri için hayati bir madde. Geçtiğimiz hafta TÜİK’in açıkladığı Temmuz ayı Tarımsal Girdi Fiyat En­deksi’nde (Tarım-GFE) güb­re fiyatları aylık %10 oranın­da artış kaydetti. Yıllık %50 oranında artışla manşet Ta­rım-GFE’yi %34 oranına hız­landırdı. Türkiye, önemli bir meyve üreticisi dolayısı ile DAP gübresine talep yoğun.

Türk çiftçisi için iyi bir ha­ber geçtiğimiz hafta ABD’den geldi. Trump, açıkladığı ver­gi listesinde Fas’dan ilave bir oran talep etmiyor. An­cak daha önceden geçer­li ABD ve Fas arasında telafi edici gümrük vergileri bulu­nuyor (countervailing duties – CVD). Fas ile gümrük ver­gisi davaları ve Rusya ile ge­rilim nedeniyle fosfor arzı tehdit altında. ABD mecli­sindeki vekiller bir araya ge­lerek USGS’in kritik mineral listesine fosforun eklenme­si için kurumun bağlı bulun­duğu İçişleri Bakanlığı’na di­lekçe verdiler. Cumhuriyetçi ve Demokrat her iki partiden (bi-partisan) imzalanan di­lekçe fosfor arz güvenliğini amaçlıyor.

Azotlu gübrelerde dengelenme

Azotlu gübreler daha çok doğal gaz piyasasına bağlı. 2025’te jeopolitik riskler fi­yatları oynattı, ancak Çin’in ihracata dönüşü sayesinde üre piyasasında gevşeme başladı. Eylül’de düşüş hızlandı. Hin­distan stoklarını belirli ölçü­de toparladı. Arz-talep dengesi şekilleniyor.

Çiftçinin alım gücü erozyona uğruyor

Tahıl fiyatlarının düşmesiy­le birlikte çiftçilerin gübre alım gücü son derece zayıflamış du­rumda. Mısır – gübre paritesi 2021 yılı Kasım ayından beri en düşük seviyesinde bulunuyor. ABD’de çiftçiler destek paketle­ri için baskıyı artırıyor. Trump, gümrük vergilerinden elde edi­len gelirle çiftçileri finanse et­meyi ve tedarikçilere karşı hu­kuki adımlar atmayı planlıyor. Paketin detayları önümüzdeki haftalarda belirginleşecek.

Gübre alım gücündeki zayıf­lık nedeniyle çiftçilerin amon­yum sülfat (AS) gibi alterna­tiflere ya da NPK kombinasyo­nunda çeşitli bileşik gübrelerle telafiye çalıştıkları görülüyor. Önümüzdeki sene ekim alan­larının azalacağı anlaşılıyor ve gübre kullanımı da berabe­rinde düşecek. Anketlere göre ABD’deki çiftçilerin %38’i güb­re kullanımını azaltmayı plan­lıyor. Gübre piyasasında talep baskısı zayıflıyor.

Gübre fiyatlarının mevcut yüksek seviyelerde sürdürüle­bilirliği zor. USGS’in mineral listesinden bağımsız DAP fi­yatları gevşeme eğilimine gir­di. Etiyopya muhtemelen açtığı ihaleyi fiyat düşüşü nedeniyle iptal edecek. Eğer fosfat fiyat­ları da üreyi takip ederse önü­müzdeki sezon çiftçi marjla­rı açısından daha olumlu geçe­bilir. Üre fiyatları Eylül ayında çözülmeye başladı. Bunun ilk işaretini Tarım-GFE’de dönem verisinin açıklanacağı Kasım ayı sonunda görebiliriz.