Borç batağındaki dünya haritası; hangi ülkelerin omuzlarında trilyonlar var?

Son yıllarda dünyanın başına gelen pek çok ola­yın ekonomik çıktılarına da durup arada bir bakmak gerekiyor. Belki de pandemi ile başlayan, savaşlar ile süregelen dizginlenemez maliyetler, ticaret savaşları, gümrük vergilerinin arttırılması derken dünyanın, tarihte eşi benzeri görülmemiş bir borç yükünün altında inlediğini gözden kaçır­mamak gerekiyor.

Covid-19 salgınının tetikledi­ği devasa harcamalar, enflasyonla mücadele için artan faiz oranları ve jeopolitik istikrarsızlık; ül­kelerin kasalarını boşaltmakla kalmadı, gelecek nesillerin refahını da ipotek altına aldı. Birleşmiş Milletler’in son raporları ve küresel finans kuru­luşlarının verileri, bu devasa sarmalın boyutları­nı net bir şekilde ortaya koyuyor: Küresel toplam borç, 2024 itibarıyla 318 trilyon doların üzerinde ve zirvede. Bu rakam, dünya toplam GSYH’sinin yaklaşık %330’una denk geliyor. Diğer bir deyişle gerçekleşmeyen ticaret hacminin neredeyse 3,5 katı.

Ülkeler arası borçlar ise bu tablonun en çar­pıcı ve en tehlikeli boyutunu oluşturuyor. Tablo iki kutba ayrılıyor. Borç stoğunda lider olanlar ve borçluluk/GSYH oranında zirvedekiler. Dış borç stokunda açık ara liderliği, küresel ekono­minin merkezindeki ülkeler çekiyor. Şaşırdık mı, tabi ki hayır. Bu borcun büyük kısmı aslında güvenli liman olarak görülen kendi tahvillerin­den oluşsa da, rakamların büyüklüğü dahi nefes kesici.

Borç stoğunda lider ülkeler

İlk sırada ABD var. Dünyanın en büyük dış borcuna sahip. 2024 verilerine göre toplam dış borç stoku 18 trilyon doları aşıyor. Bazı kaynak­larda bu rakamın 30 trilyon doları geçtiğini söy­lüyor. ABD, aynı zamanda dünyanın en büyük tahvil ihracatçısı konumunda.

İkinci sırada yer alan ülke Japonya, beliki de aklımıza gelmesi en zor ülkelerden bir tane­si. Kamu borcunun GSYH’ye oranıyla (yakla­şık %237) açık ara dünyada ilk sırada yer alıyor. Toplam borcu 30 trilyon doların üzerinde ger­çekleşirken, bunun önemli bir kısmı ulusal borç olsa da, Japonya’nın dış borcu da trilyonlarca dolar seviyesinde.

Üçüncü sırada ise Çin yer alıyor. Bir yandan dünyanın dış ticaret lideri, bir yandan da borç­lulukta en üst sıralarda. Çin, küresel borcun hem alacaklısı hem de önemli borçlularından biri. Toplam dış borç stoku trilyonlarca dolar seviyesinde seyrederken, Çin›in Afrika ve As­ya›daki gelişmekte olan ülkelere verdiği borçlar da son yılların en büyük küresel alacaklıların­dan biri haline gelmesini sağladı.

Borç/GSYH oranında zirvedekiler

Bir ülkenin borçluluk seviyesinin sürdürüle­bilir olup olmadığını gösteren en kritik göster­ge, borcun GSYH’ye oranıdır. Bu oranın yük­sekliği, borcun ekonomiyi boğma riskini göste­rir, zira ülkenin ödeme kabiliyeti ve geleceğini ne denli ipotek altına alındığını işaret eden en önemli gösterge bu olsa gerek. 2024 itibarıyla en çarpıcı oranlara sahip ülkelere bir göz atalım.

Japonya bu alanda lider. Oran, yukarıda da bahsettiğim gibi %237. Ardından Yunanistan geliyor, oran %154. Ve üçüncü sıradaki İtal­ya’nın oranı %135.

Küresel borç yükünün asıl yıkıcı etkisi, düşük ve orta gelirli ülkeler üzerinde yoğunlaşıyor. Birleşmiş Milletler raporuna göre, faiz harca­malarının kamu gelirlerinin %10’unu veya daha fazlasını temsil ettiği gelişmekte olan ülke sayı­sı 2010’dan 2020’ye kadar neredeyse iki katına, 29’dan 55’e yükselmiş durumda. Borcun mali­yeti açısından bakıldığında gelişmekte olan ül­keler, gelişmiş ekonomilere göre borçlanma için iki ila üç kat daha yüksek faiz oranları ödüyor. Bu durum, sağlık, eğitim ve iklim değişikliğiyle mücadele gibi hayati alanlara yatırım yapma ka­pasitelerini ciddi şekilde kısıtlıyor.

Ülkemiz ise küresel borç sarmalında, özel­likle kamu borcu açısından dikkat çekici bir istisna teşkil ediyor. Türkiye’nin oranları Av­rupa ve gelişmiş ülkelerle kıyaslanınca epey altında. Ancak Türkiye’nin borç yapısı, kamu yerine özel sektör ve kısa vade yoğunluğu ne­deniyle farkılık gösteriyor. Özel sektörün pa­yı %59 larda. Türkiye’nin brüt dış borç stoku, 2025 yılının ilk çeyreği itibarıyla, 547 milyar dolar seviyesinde. GSYH oranı ise % 38,5. Dö­viz cinsi borçlanma sebebiyle yüksek kur ris­ki ve kısa vadeli borç baskısı ise önemli handi­kap. 2024 yılı Nisan ayı itibarıyla, Türkiye’nin toplam kısa vadeli dış borç stoku 180 milyar dolar seviyesinde.

Gelişmiş ekonomiler kendi iç borçlarıy­la mücadele ederken, gelişmekte olan ülke­ler yüksek faiz ve düşük gelir sarmalında bo­ğuluyor. Trilyonlarca dolarlık bu borç gölgesi, uluslararası işbirliği ve acil bir borç yeniden yapılandırma mekanizması gerektiren, büyü­yen bir küresel refah yükü olarak dünyanın ge­leceğini tehlikeye atıyor. Tıpkı diğer pek çok konuda olduğu gibi.