Bütçeye bir ‘deprem’ etkisi de sosyal güvenlikten

Deprem için çıkarılan ek bütçe ile sağlanan vergi artışlarına rağmen bu yıl 1,6 trilyon TL açık beklenen bütçede sosyal güvenlik yükü rekor boyutlara vardı. Deprem için çıkarılan ek bütçe ile sağlanan vergi artışlarına rağmen bu yıl 1,6 trilyon TL açık beklenen bütçede sosyal güvenlik yükü rekor boyutlara vardı.

Kahramanmaraş ve Hatay’da şubat ayında yaşanan büyük depremlerin yol açtığı hasarların giderilmesi, ortaya çıkan maliyetlerin karşılanması amacıyla temmuz ayında çıkarılan ek bütçe ile elde edilen önemli vergi artışına rağmen yılın tümündeki açığının 1,6 trilyon liraya ulaşacağı tahmin edilen bütçede bir deprem de sosyal güvenliğin katlanarak büyüyen yükü dolayısıyla yaşanıyor.

Önemli bir bölümünü siyasi kararlarla devletçe üstlenilen sosyal kesimlere yönelik çeşitli ödemelerin oluşturduğu merkezi yönetim bütçesinden transferlerin katlanarak büyüyen yükü, taşınamaz seviyeye yaklaştı. Yılın ilk dokuz ayında 600 milyarı aşan söz konusu transferler, 2022’nin tümündeki rekor tutarı bile neredeyse ikiye katladı. Sosyal güvenlik transferleri, ek bütçe ile önemli oranda büyüme sağlanan vergi pastasının da beşte birden fazla bölümünü yuttu.

Yüzde 101 artış var

 Hazine ve Maliye Bakanlığı verilerine göre ocak-eylül döneminde sisteme yapılan toplam aktarma, geçen yılın eş dönemine göre yüzde 101 artışla 612,2 milyar liraya ulaştı. Bunun 611 milyarı SGK’ya, 1,2 milyarı ise Hazine yardımı olarak Türkiye İş Kurumu’na aktarıldı. Devlet memurları, sözleşmeli personel, kamu işçileri, milletvekilleri ve is tihbarat personelinin sosyal güvenlik primi olarak aktarılan 69,3 milyar lira, SGK’nin normal faaliyet tahsilatı olduğu için söz konusu büyüklük içinde yer almıyor.

143 milyarlık emeklilikte devlet katkısı

 Ocak-eylül dönemindeki transferler içinde en büyük tutarı; 143,3 milyar liraya ulaşan SGK’ya emeklilikte devlet katkısı ödemeleri oluşturdu. Hazine yardımı şeklinde aktarılan söz konusu ödemeler geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 103,2 arttı.

Sağlıkta devlet katkısı kapsamında Hazine tarafından SGK’ya aktarılan tutar da yüzde 69,6 artışla 84,8 milyar liraya ulaştı. Aynı dönemde 79 milyar liraya ulaşan ‘görevlendirme karşılığı diğer ödemeler’deki yüzde 854’lük artış dikkati çekti.

Teşvikli yatırımlar kapsamında işveren primi teşviki ödemeleri dolayısıyla 57,2 milyar, SGK’dan gelir ve aylık alanlara yapılan bayram ikramiyesi karşılığı 52,6 milyar, SGK’nın açık finansmanı için 43 milyar, genel sağlık sigortası (GSS) kapsamında prim ödemesi için 43 milyar, emeklilere ek ödeme olarak 42,5 milyar lira aktarıldı.

EYT etkisi

 Emeklilikte Yaşa Takılanlar (EYT) düzenlemesi kapsamında emekli olan çok sayıdaki kamu çalışanına yapılan ödemeler, 5434 sayılı Kanun kapsamındaki emekli ikramiyesi ödemelerini yüzde 404,8 artışla 34,5 milyar liraya yükseltti. Vazife malullük aylıkları, şehit yakını ve gazilere aylık, Ar-Ge personeli işveren prim teşviki, başka sandıklardan gelir bağlananlara ödemeler gibi diğer uygulamalar için de toplamda 20 milyar lira dolayında bir aktarım gerçekleştirildi.

Verginin beşte birini yuttu

 Merkezi yönetim bütçesinin ‘cari transferler’ kaleminde izlenen sosyal güvenliğe yapılan transferler, yılın ilk dokuz ayında 3 trilyon 952,6 milyar lira olan toplam bütçe harcamasının yüzde 15,5’ini, tüm alanlara yapılan 1 trilyon 624 milyar liralık cari transferlerin ise yüzde 37,7’sini oluşturdu. Ocak-eylül döneminde tahsil edilen toplam 2 trilyon 982 milyar liralık vergi gelirinin yüzde 20,5’le beşte birden fazlası, 3 trilyon 440 milyar lira olan toplam bütçe gelirlerinin de yüzde 17,8’i cari transfer olarak sosyal güvenlik sistemine aktarıldı.

Sistem ‘Pay as you go’ modeline dayalı

Sosyal güvenlik sistemi, çalışanlardan toplanan primlerle emeklilere aylık ödeme ve sağlık giderlerinin karşılanması şeklindeki dağıtım (pay as you go) modeline göre işliyor.

Bu model, her aktif jenerasyonun kendinden önceki jenerasyonu ve toplumun muhtaç bireylerini finanse ettiği bir sosyal güvenlik mekanizması olarak tanımlanıyor. Ancak bireyin sosyal güvenliğini sağlama görevinin devlete verilmesi dolayısıyla çeşitli sosyal kesimlere yönelik devletçe üstlenilen çok sayıdaki ödemeler de merkezi yönetim bütçesinden yapılan transferlerle karşılanıyor.

Emeklilere her ay ödenen aylıklar üzerinden belirli oranlarda Hazinece ‘ek ödeme’ ve aylar itibarıyla tahsil edilen malullük, yaşlılık, ölüm ve sağlık sigortası primlerinin dörtte biri kadar ‘devlet katkısı’ geliyor. GSS primleri ve yatırım teşviklerinde devletin üstlendiği sigorta primleri, makam, görev, temsil tazminatları, terör emsal tazminatları, harp malullüğü zamları, kamu çalışanlarının emekli ikramiyeleri vb. ödemelerin yanı sıra açık finansmanı için de bütçeden aktarma yapılıyor.

Yıldan yıla katlanarak büyüyor

Bütçeden sosyal güvenliğe yapılan transferlerde son yıllarda yaşanan büyüme, 2023 yılında ise adeta patlamaya dönüştü. 2008 yılında 35 milyar lira düzeyinde bulunan toplam transferler, 2016’da ilk kez 100 milyar lirayı, 2018’de 150 milyar lirayı aştı. 2020 yılında 250 milyar liraya yaklaşan söz konusu aktarımlar, izleyen yıl bu düzeyinde üzerine çıktı.

2022’de bütçeden sosyal güvenlik sistemine yapılan toplam transfer tutarı rekor bir artışla 389 milyar liraya ulaştı. Bu yıl hızla büyüyerek daha yılın ilk dokuz ayında 612,2 milyar lirayı bulan transferlerin, yılın tümünde 1 trilyon liraya yaklaşacağı tahmin ediliyor.

-Sosyal güvenlik sistemine yapılan bütçe transferleri, ilk dokuz ayda yüzde 101 artarak 612,2 milyar liraya ulaştı.

-Dokuz aydaki transfer, rekor düzeye ulaştığı 2022’nin tümündeki tutarı da neredeyse ikiye katladı.

-Sosyal güvenlik transferleri, 9 ayda toplanan verginin yüzde 20,5’ini yuttu.