Finansal ve ekonomik okuryazarlık
Finans ve para insanlık boyunca herkesin yönetmeye çalıştığı başlıklar. Sokaktaki vatandaş, karşı komşu Ayşe Teyze ve emekli Salih Öğretmen yıllardır soruyor: “kişi başına düşen milli gelir 10.000 dolar oldu diyorsunuz ama nerede bu para.”
Kimse gelir dağılım eşitsizliği, GSYİH hesaplama, tasarruf, manşet enflasyon, gıda ve talep enflasyonu gibi kavramları anlatmayınca, sosyal medya söylemleri ve Wikipedia tanımları ile sonuca varıp yatırım veya harcama kararı alıyor.
OECD 2022 verilerine göre, ABD doları cinsinden, ülkeler bazında kişi başına hane halkının toplam finansal varlıkları sıralamasında hisse senedi, hayat sigortasında son ikide, emeklilik fonları, yatırım fonlarında sonlara doğru, altın ve nakit, mevduatta başlarda geliyoruz. Ancak toplamda yine sondan ikinciyiz.
Bunu sadece büyüme, nominal veya reel gelir, dağılımı, kur, enflasyon ile açıklamak eksik olur. İşte bir ekonomi için en büyük açık da burada başlıyor. Bütçe açığı, cari açık sorunundan daha büyük sorun bu aslında.
Finansal ve ekonomik okuryazarlık okullarda zorunlu ders olmalı. Kısa yoldan gelir sağlamak için, mevzuata rağmen kapalı sosyal medya gruplarında tüyo aramak, kendinden muktedir sözde üstatların peşine takılmak, saadet zincirlerine, ponzi şemalarına para kaptırmak, evi satıp kredi çekip fısıltı gazetesine kanıp birikimlerini kaybetmek, sosyal medyanın gürültü riski ile dolarizasyon koşusuna gelmek bir yanda.
Mevzuatı bilmeden kefil olup tüm borcu kucağında bulmak, bütçe ve fizibilite yapmadan, kafadan hesap yapıp dükkân açıp, devren satılık veya kiralık levhası asmak, aylık gelirinden fazla borçlanıp telefon almak diğer yanda.
Bu örnekleri çoğaltmak mümkün. Bunların hepsi önce finansal okuryazarlık sonra da ekonomi okuryazarlığı ile alakalı. Finansal okuryazarlık aslında parayı doğru kullanma sanatıdır. Kitap tanımı ile bireylerin bütçesini hesaplayarak, birikimlerini doğru harcaması ve yatırıma yönlendirmesi ve bu saikle finansal bilgiye sahip olma ve uygulama yetkinliğidir.
Başlangıç planlama yani bütçedir. PUKÖ Döngüsü planlama ile başlar. Bütçe ise bireylerde, esnaf ve mikro işletmeler başta olmak üzere KOBİ’lerde neredeyse hiç öne veya dikkate alınmayan başlıktır. Burada felsefi bir soru da şu aslında.
Kayıt dışılık mı bütçe yapmamaktan, bütçe yapmamak mı kayıt dışılıktan çıkmaktadır? En son 2018 yılında yapılan PISA araştırmasında, sıralamalarda ortalama üzerine yükselsek de hala okuma becerilerinde 40. sıradayız.
Matematik ve fen okuryazarlığında 42 ve 39. sırada. Bakalım 2022 sonuçlarında nerede olacağız? Bütçe yaparken gelir ve gidere, yatırım ve operasyonel giderleri ayrımı, değişken ve sabit giderler gibi kavramlara dikkat edilmeli.
Net bugünkü değer, iç verim oranı, geri ödeme süresi gibi faizli ve faizsiz fizibilite analizleri yapılmalı. Kredi kartı harcamalarında ekstre kesim ve son ödeme günü, Findeks kredi notu, taksitli ödeme, gecikme, asgari tutarı ödeme gibi başlıkların nasıl bir etki sonuç yarattığı bilinmelidir.
Harcamaların dağılımı sürekli takip edilmelidir. Nakit avans, kredili mevduat hesabı, borçlu cari hesap, eşit taksitli kredi gibi ürünlerin farklarını, işleyişini bilmek, sözleşmeleri okumak, erken kapamaların (örneğin konut kredisi) alternatif fırsat maliyetlerini hesaplamak çok önemli.
Market, çarşı pazar alışverişlerinde liste tutmak, etiket kasa fişi kontrolü yapmak, çürüme, bozulma gibi fireleri dikkate alarak ihtiyaç kadar almak, aç karnına veya kafa meşgulken alışverişe çıkmamak dikkat edilecek başlıklar. Evde ve işyerinde ısı kaybına karşı cam pencere izolasyonu, sensörlü ışık ve musluk kullanımı, elektronik eşyaların otomatik kapanma tanımlarının yapılması, yemek ısıtırken tencere kapağı kullanımı yine tasarruf adına örnekler.
Sürekli Eğitim Merkezi müdürü iken, pandemi döneminde etkilenen esnaflarımız için TESK ve Uluslararası Diplomatlar Birliği ile yürüttüğüm ücretsiz finansal okuryazarlık projesi gibi katma değerli ve sonuç odaklı tüm projeler çok kıymetli.
Geçtiğimiz hafta FODER Finansal Okuryazarlık ve Erişim Derneği’nde yönetimde bayrak değişimi oldu. Eski yatırım bankacısı Zekeriya Öztürk başkanlığında, yönetim kurulu yedek üyeliğine geçerek, yeni projeler için yer aldım.