2023’te 11 ile bütçeden net harcama 160,8 milyar TL

Resmi verilere göre 50 binden fazla insanın öldüğü Kahramanmaraş merkezli 6 Şubat depremlerinin birinci yılı geride kalırken, aldığı hasarları onararak ekonomik ve sosyal anlamda toparlanma süreci devam eden depremzede 11 ile geçen yıl merkezi yönetim bütçesinden “net” bazda 160 milyar lira dolayında bir transfer yapıldığı belirlendi.

6 Şubat 2023’te meydana gelen Kahramanmaraş’ın Pazarcık ve Elbistan ilçeleri merkezli 7.7 ve 7.6 büyüklüklerinde iki depremin üzerinden bir yıl geçti.

Bu 11 ile ait şu ana kadar alınabilen makro ekonomik veriler, bölgede ekonomik ve sosyal yaşamda belli ölçüde toparlanma kaydedildiğini ortaya koydu. Depremde en çok etkilenen Hatay ve Kahramanmaraş ile Kilis’te yıllık vergi gelirlerindeki düşüşler il ekonomilerindeki daralmaya işaret ederken, diğer depremzede illerde vergi tahsilatındaki artış bunun tersine işaret etti.

Makro verilere göre depremzede iller, ekonomik hayatın sarsılmakla birlikte ayakta kalması sayesinde merkezi yönetim bütçesine başta vergi olmak üzere gelir yaratmaya devam etti. Bu illere yapılan harcama ise bütçedeki diğer bazı harcama alanları ile karşılaştırıldığında mütevazı kaldı. 2023 yılının tümünde bu illere bütçeden yapılan harcamadan bu illerden sağlanan bütçe geliri düşüldüğünde, toplam net aktarmanın 160,8 milyar lira olduğu belirlendi.

İki ilde sert ekonomik daralma

 11 ilde, 2023’ün tümündeki toplam vergi tahakkuku önceki yıla göre yüzde 53,3 artarak 243,8 milyar, tahsilatı ise yüzde 31,8 artışla 159,4 milyar lira oldu. Tahakkuktaki artış Türkiye genelinde yüzde 85,6 ve tahsil edilen tutardaki de ülke genelinde yüzde 91 olan oranlara göre düşük kaldı. Tahsilatın tahakkuka oranı ülke genelinde 2022’den 2023’e yüzde 81,3’ten yüzde 83,7’ye yükselirken; 11 ilde yüzde 76’den, yüzde 65,4’e düştü. Ekonomik canlılık için temel gösterge olan vergide, depremzede iller arasında depremden etkilenme oranına göre farklı seyir gözlendi.

Bu iller içinde 2022’de en çok vergiyi ödeyen ve depremden en çok etkilenen Hatay’da tahsilat 2023’te yüzde 10,5, ikinci sıradaki Kahramanmaraş’ta da yüzde 27,5 düşüş gösterdi. Pastada küçük payı olan illerden Kilis’te de tahsilat önceki yıla göre yüzde 27,4 azalırken, depremden görece daha az etkilenen illerden Elâzığ’da yüzde 131,4, Şanlıurfa’da 129,3, Diyarbakır’da yüzde 111’lik artışlar dikkati çekti.

Ekonomik büyüklüğüyle orantılı olarak bu iller içinde yüksek vergi ödeyen illerden Gaziantep’te tahsilat önceki yıla göre yüzde 58,9 ve Adana’da da yüzde 49,3 arttı. Geçen yıl depremzede iller içinde vergi tahsilatının tahakkuka oranı yüzde 38,1’le en düşük Kahramanmaraş’ta ve yüzde 78,9’la en yüksek Elazığ’da gerçekleşti.

Aylar bazında bakıldığında 11 il toplamında Ocak 2023’te 12,2 milyar lira olan vergi tahsilatının, depremlerin yaşandığı şubat ayında 4,5 milyara düştüğü, izleyen dönemde yavaş yavaş artan tutarın vergi beyanname ve ödeme dönemleriyle de ilintili olarak ağustosta 23,6 milyar liraya ulaştığı, yılın son ayında da 20,1 milyar lira olarak gerçekleştiği görülüyor.

Depremzede 11 il 19,4 milyarı da vergi dışı alanlardan olmak üzere geçen yılın tümünde merkezi yönetim bütçesine toplamda 178,9 milyar lira gelir aktardı. Deprem tahribatına rağmen bu illerin bütçeye sağladığı gelirler önceki yıla göre yüzde 34,3 arttı. Buna karşılık toplam bütçe harcamalarının yüzde 123,8 arttığı 2023’te, deprem öncesi de dahil yıl boyunca bu illere yapılan toplam bütçe harcaması yüzde 108’lik bir artışla 339,7 milyar lira oldu.

11 ilin toplam bütçe gelirlerinde 2022’de yüzde 4,8 olan payı 2023’te yüzde 3,4’e, bütçe harcamalarından aldığı pay da yüzde 5,5’ten yüzde 5,2’ye düştü. Sağladıkları bütçe geliri bütçeden aldıkları toplam harcamadan düşüldüğünde depremin vurduğu 11 ile yapılan “net” harcamanın ise 160,8 milyar lira olduğu hesaplandı. 2022 yılında bu tutar 29,9 milyar lira olmuştu.

Nette en düşük oran Hatay’a

2023’te depremzede illerden bütçeye sağladığı gelire oranla en düşük bütçe harcaması alan il Hatay oldu. Deprem hasarlarına rağmen bir yılda 40,7 milyarı vergi olmak üzere toplam 43 milyar lira bütçe geliri yaratan bu ile aynı dönemde bunun yüzde 81,5’i kadar olmak üzere 35 milyar liralık harcama yapıldı. Adana da 52,8 milyar liraya karşılık 51,4 milyarla sağladığı gelirin yüzde 97,2’si kadar harcama alırken, diğer illere ise buralardan toplanan bütçe gelirlerinin çok üstünde bütçe harcamaları yapıldı.

Sağladığı gelire oranla en yüksek harcamayı yüzde 707 ile Kilis aldı. Adıyaman’a sağladığı gelirin yüzde 560’ı, Kahramanmaraş’a yüzde 530’u, Elâzığ’a yüzde 410’u, Osmaniye’ye yüzde 378,6’sı, Malatya’ya yüzde 368’i, Şanlıurfa’ya yüzde 364’ü, Diyarbakır’a yüzde 299,5’i, Gaziantep’e de yüzde 152,9’u kadar bütçe harcaması gerçekleşti.

Dış ticaret hacimleri daraldı

Türkiye’nin toplam ihracatının yüzde 0,6’lık bir artışla 255,8 milyar dolar olduğu 2023 yılında, depremzede 11 ilin toplam ihracatı ise önceki yıla göre yüzde 12,6 düşüşle 21,9 milyar dolardan 19,2 milyar dolara, bu illerin toplamda 2022 itibarıyla yüzde 8,6 olan payı da yüzde 7,5’e indi.

Depremzede illerin ithalatında ise daha sert bir düşüş yaşandı; 11 il toplamında yıllık tutar yüzde 21,8 küçülerek 24,5 milyar dolardan 19,2 milyar dolara, bu illerin toplam ithalattaki payı da yüzde 6,7’den yüzde 5,3’e indi.

İhracat ve ithalatı büyük oranda eşitlenen 11 ilin dış ticaret açığı sıfıra yaklaşırken, toplam dış ticaret hacmi önceki yıla göre yüzde 17,4 daralarak 46,4 milyar dolardan 38,3 milyar dolara geriledi. Depremzedeler arasında sanayisi gelişmiş en ihracatçı il olan Gaziantep’in dış satımı yüzde 6’lık bir düşüşle 10,5 milyar dolara, ithalatı da yüzde 16,6 düşüşle 7,1 milyar dolara indi.

Adana’nın yıllık ihracatı yüzde 4,4, Hatay’ın yüzde 28,2’lik düşüşlerle 3 milyar doların, Kahramanmaraş’ın ihracatı da yüzde 31,3 düşerek 1 milyar doların altına indi. Şanlıurfa’nın yüzde 13,4 ve Kilis’in yüzde 9,7 olmak üzere sadece iki ilin yıllık ihracatı artarken, toplam dış ticarette küçük paylara sahip bu illerin ithalatında da yüzde 2,7 ve yüzde 16,5’lık artışlar yaşandı. Elazığ’ın ise ihracatı yüzde 8,7 düştü, ithalatı yüzde 54,6 arttı.

Mevduat ve kredileri hızlı arttı

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) verilerine göre depremzede illerin mevduat ve kredi hacmi 2023 yılında ülke ortalamasının üzerinde artarken, takipteki borç artışı ortalamanın altında gerçekleşti. Yurt içi tasarruf mevduatı hacmi önceki yıla göre yüzde 72,3 artışla 7 trilyon 804,5 milyar lira olurken, 11 ilde oturanların toplam tasarruf mevduatı yüzde 86 artışla 588,3 milyar liraya yükseldi.

Bu illerin toplamdaki payı 0,5 puan artarak yüzde 7,5’e çıktı. Toplam yurt içi mevduat hacmi yüzde 67 artışla 13 trilyon 784,5 milyar, depremzede illerin toplam mevduatı ise yüzde 78,5 artışla 863,6 milyar liraya ve bu illerin toplamdaki payı yüzde 5,9’dan yüzde 6,3’e çıktı.

Yurt içi toplam kredi hacmi yüzde 53,5 artışla 11 trilyon 731,9 milyar, 11 ilin kredi hacmi yüzde 61,1 artışla 1 trilyon 167,2 milyar liraya çıktı. Bankaların takipteki yurt içi alacakları yüzde 17,3 artışla 188,6 milyar liraya ulaşırken, depremzede illerin takipteki borçları yüzde 15,8 artışla 21,3 milyar lira oldu. Bu illerin toplam kredideki payı yüzde 9,5’ten yüzde 9,9’a çıkarken, takipteki alacaklar içindeki payı yüzde 11,4’ten yüzde 11,3’e geriledi.

Esnaf sayısı azaldı

Sosyal Güvenlik Kurumu’nun (SGK) deprem öncesine ait son verilerine göre Ocak 2023 itibarıyla depremzede 11 ilde 1 milyon 615 bin 917’si SSK’lı (4A), 434 bin 67’si Bağ-Kur’lu (4C) ve 494 bin 211’i Emekli Sandığı (4C) kapsamında olmak üzere toplam 2 milyon 544 bin 195 sigortalı çalışan bulunuyordu.

SGK’nın en son Kasım 2023 verilerine göre ise 11 ilde toplam sigortalı sayısı 2 milyon 168 bin 64’ü (4A), 421 bin 377si (4B) ve 549 bin 159’u (4C) kapsamında olmak üzere 3 milyon 138 bin 600’e yükseldi. Kasım 2023 sonuna kadar olan döneminde SSK kapsamında sigortalı çalışan sayısı 552 bin 147, memur sayısı da 54 bin 948 kişi artarken esnaf (Bağ-Kur’lu) sayısı 12 bin 690 kişi azaldı, toplam sigortalı sayısında 594 bin 405 artış oldu. Depremden bu yana Şanlıurfa hariç tüm depremzede illerde esnaf sayısı azaldı.

Şubat-kasım döneminde Şanlıurfa’daki sigortalı esnaf sayısı 1.480 kişi artarak 60 bin 904’e ulaşırken, en fazla azalma 3 bin 986 kişi ile Hatay, 2 bin 89 kişiyle Kahramanmaraş, 2 bin 39 kişi ile Malatya illerinde yaşandı. Aynı dönemde SSK’lı çalışan sayısında en fazla artış, en çok istihdamın gerçekleştiği Gaziantep’te 119 bin 630 kişi ile gerçekleşti. Bu dönemde memur sayısı en fazla artan il ise 13 bin 421’le Şanlıurfa.

Taşıt sayısı arttı konut satışı azaldı

Depremzede 11 ilde geçen yıl otomobil sayısı 105 bin 481 artarak 1 milyon 644 bin 398 adede, toplam taşıt sayısı da 313 bin 908 adetlik artışla 3 milyon 595 bin 112’ye yükseldi. Diğer 70 ildeki toplam otomobil sayısı önceki yıla göre yüzde 6,6 ve toplam taşıt sayısı yüzde 8,4 artarken, 11 ilde otomobil sayısı yüzde 6,9, toplam taşıt sayısı yüzde 9,6 artış gösterdi.

Ülke genelinde konut satışlarının yüzde 17,5 azaldığı 2023 yılının tümünde, diğer 70 ilde satışlar yüzde 16,4 düşerken, depremzede 11 ildeki düşüş yüzde 24,9’a ulaştı. 11 ilde önceki yılın aynı ayına göre ocakta yüzde 26,3 artan satışlar, depremin yaşandığı şubatta yüzde 57,3’le sert bir düşüş gösterdi ve bu eğilim yaza kadar devam etti. Satışlarda temmuzda yüzde 10,7’lik bir artış olurken, izleyen tüm aylarda düşüş trendi devam etti.

Depremin vurduğu sosyo ekonomi

6 Şubat 2023’te merkez üssü Kahramanmaraş’ın Pazarcık ve Elbistan ilçeleri olan 7.7 ve 7.6 büyüklüklerinde ve 20 Şubat 2023 tarihinde de Hatay Yayladağı merkez üslü 6.4 büyüklüğünde olmak üzere yaşanan üç büyük deprem, toplamda 11 ilde büyük yıkımlara yol açmıştı.

Resmi verilere göre ölüm sayısı 50 bin 783 kişi olarak açıklanan, 500 binden fazla binanın hasar aldığı, iletişim ve enerji alt yapısının büyük hasar gördüğü, önemli maddi kayıpların yaşandığı depremden etkilenen 11 il, 2022 sonu itibarıyla ülke nüfusunun yüzde 16,4’ünü oluşturuyordu.

Afet tarihinde depremzede illerde 2,3 milyonu kayıtlı olmak üzere toplam 3,8 milyonluk istihdamdaki nüfusun ülke istihdamındaki payı yüzde 13,3 düzeyindeydi. Bölgedeki toplam bina sayısı yaklaşık 2,6 milyon, bunun da yaklaşık yüzde 90’ını mesken, yüzde 6’sını işyerleri ve yüzde 3’ünü kamu binaları oluşturuyordu.

Binalardaki konut sayısı 2022 itibarıyla 5,6 milyonla Türkiye genelindeki payı yüzde 14,1 düzeyindeydi. Üretim faaliyetlerinin sırasıyla, hizmet, sanayi ve tarımda yoğunlaştığı bu iller, 2022 itibarıyla Gayri Safi Yurt İçi Hasıladan (GSYH) yüzde 8,4 pay alıyordu.

11 ilin deprem sonrası nüfus ve göçler bazında demografik değişimleri, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından bugün açıklanacak Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine ile netleşecek. En sonuncusu 2022 yılına ait olarak 7 Aralık’ta 2023’te açıklanan İller Bazında Gayri Safi Yurt içi Hasıla göstergeleri için ise bu yıl aynı tarihlere kadar beklemek gerekiyor.