Ekonomi fiziken fay hattında

Silivri yakınlarında 23 Nisan’da yaşanan 6,2 şiddetindeki depremin ardından uzmanlar arasında ve kamuoyunda İstanbul’da 7 ve üzeri şiddette yıkıcı bir dep­rem olasılığına ilişkin tartış­malar sürüyor.

Bölgenin ülke ekonomisin­deki yerine ilişkin veriler ise bu çapta büyük bir depremin sonuçlarının, 6 Şubat 2023’te­ki Kahramanmaraş-Hatay depremleri gibi daha çok lokal fiziki tahribat ve can kayıpla­rı ile sınırla kalmayacağı, tüm ülke için büyük bir ekonomik çöküşe yol açabileceğini göste­riyor ve gerekli önlemlerin za­man yitirmeden alınmasının hayati önemine işaret ediyor.

7 ili doğrudan etkileyecek

Yerbilimciler arasındaki karşıt görüşlere rağmen, Mar­mara bölgesinde 7 ve daha yük­sek şiddette bir deprem bekle­yenler ağırlıkta. Ancak bunun zamanı ve spesifik olarak ye­ri kesin bilinemiyor. Marmara Denizi içerisinde Kuzey Ana­dolu Fayı üzerinde büyük bir deprem olması durumunda bundan fiziki anlamda İstan­bul başta Marmara’daki 11 ilin etkileneceği belirtiliyor. An­cak en büyük fiziki yıkım, İs­tanbul ile Tekirdağ, Kocaeli, Yalova, Bursa, Balıkesir ve Ça­nakkale olmak üzere Marmara Denizi’ne kıyısı olan 7 il için öngörülüyor.

Marmara Bölgesi, ya­rıdan fazlası İstanbul’da olmak üzere 30 milyona ya­kın nüfus barındırıyor. Bölgenin gayri sa­fi milli hasıladaki (GSYH) payı yüz­de 50 dolayında bulunu­yor. Devletin gelirleri­nin yarıdan fazlası böl­geden elde ediliyor. Büyük sanayi kuruluşları, enerji tesisleri ve birçok sektö­rün merkezi konumu dolayı­sıyla bölgede yaşanabilecek büyük bir depremin sonuçla­rının, aynı zamanda tüm ülke ekonomisi ve bekası açısın­dan çok ciddi sonuçlar doğu­rabileceği görülüyor.

Kamu gelirlerinin illere ve bölgelere göre dağılımına iliş­kin tablo da bu görüşü destek­liyor. Devlet aygının işlemesi, kamu hizmetlerinin finansma­nı için gerekli gelirlerin yarı­ya yakınını tek başına İstanbul sağlarken, büyük bir deprem­den fiziken birinci planda etki­lenecek diğer 6 ille birlikte bu pay yüzde 60’a yaklaşıyor.

Devlet gelirinin yüzde 45’i bir ilden

Hazine ve Maliye Bakanlı­ğı verilerine göre bu yıl ilk çey­rekte 2 trilyon 406,8 milyar lira olan merkezi yönetim bütçe ge­lirlerinin 1 trilyon 74,6 milyar lira ile yüzde 44,6’sı tek başına İstanbul’dan elde edildi. Büyük bir depremden fiziken birincil planda etkilenmesi olası Koca­eli, Bursa, Tekirdağ, Balıkesir, Yalova ve Çanakkale ile birlik­te üç aylık bütçe geliri 1 trilyon 366,5 milyar liraya, bunun top­lamdaki payı da yüzde 56,8’e ulaştı. Başka deyişle diğer 74 ilden toplanan merkezi yöne­tim bütçe gelirinin payı ise yüz­de 43,2’de kaldı. Buna göre 74 il toplamda tek başına İstanbul kadar bile gelir sağlayamadı.

İlk çeyrekteki bütçe harca­malarından ise 143,9 milyar lira ile yüzde 4,6 pay alan İs­tanbul’un bütçeye net katkı­sı 930,7 milyar lira oldu. Dep­rem tehdidindeki yedi ile ya­pılan toplam harcama 248,5 milyar lira ile ilk çeyrek bütçe giderlerinin yüzde 8’ini oluş­turdu. Büyük depremin birin­cil planda hedefindeki bu 7 ilin bütçeye toplam net katkısı 1 trilyon 118 milyar lira düze­yinde gerçekleşti.

İstanbul 80 il kadar vergi ödüyor

İlk çeyrekteki bütçe giderle­rinin 2 trilyon 869,1 milyar lira ile yüzde 92’sini ise 74 ile yöne­lik harcamalar ile büyük bölü­mü faiz olmak üzere merkez­den yapılan ödemeler oluştur­du. Bu iller ve merkezden tahsil edilen gelirler ise 1 trilyon 40,2 milyar lirada kaldı. Böylece bu bazda 1 trilyon 828,9 milyar li­ralık bütçe açığı oluştu.

Merkezi yönetim bütçe ge­lirlerinin büyük bölümünü oluşturan vergi gelirleri yılın ilk çeyreğinde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 50,5 ar­tışla 2 trilyon 22,7 milyar li­ra olurken, bunun yarıya yakı­nı tek başına İstanbul ilinden elde edildi. Ocak-mart döne­minde doğrudan vergilerden gelir vergisi tahsilatının 300,5 milyar lira ile yüzde 59,9’u, 11,7 milyar lira ile kurumlar ver­gisinin yüzde 49,3’ü, motorlu taşıt, veraset intikal ve değerli konut gibi servet vergilerinin 14,7 milyar lira ile yüzde 31’i İs­tanbul’dan geldi.

Dolaylı vergiler kapsamın­da dahilde KDV’nin 146 milyar lira ile yüzde 41,5’lik bölümü, ÖTV tahsilatının 174,2 milyar lira ile yüzde 44,3’ünü İstan­bul ödedi. İstanbul’un ÖTV ge­lirlerindeki payı akaryakıt ve doğal gazda yüzde 52,1, motor­lu taşıt alımlarında yüzde 46,9, alkollü içkilerde yüzde 42,2, tütün mamullerinde yüzde 19,7 olan payı, kolalı gazozlar­da yüzde 87,9’a, dayanıklı tü­ketim ve diğer mallarda yüzde 84,7’ye ulaşıyor.

Bankaların çoğunun mer­kezinin bu ilde bulunması ne­deniyle üç aylık bankacı ve si­gorta muameleleri vergisi­nin 122,1 milyar lira ile yüzde 99,3’ünü ödeyen İstanbul’un şans oyunları vergisindeki pa­yı yüzde 32,1, özel iletişim ver­gisindeki yüzde 85,1, konak­lama vergisindeki payı yüzde 44,6 oldu. Dijital hizmet vergi­sinin ise tamamı İstanbul’dan elde edildi. Aynı dönemde gümrük vergileri, ithalden alı­nan KDV ve diğer dış ticaret vergilerinin de 147,1 milyar lira ile yüzde 34,7’si İstanbul’dan tahsil edildi. Aynı dönemde İs­tanbul’un damga vergisindeki payı yüzde 32,2, pasaport, ehli­yet, vergi, tapu, noter, gemi-li­man, trafik, imtiyaz name, ruh­satname ve diploma vb. harç­larındaki tahsilattaki payı da yüzde 48 oldu.

Olası büyük depremden fi­ziken birinci derecede etki­lenecek diğerleri ile birlikte 7 ilin üç aylık toplam vergi ge­lirlerindeki payı yüzde 62,6’ya ulaştı. Vergi gelirlerinin yanı sıra teşebbüs ve mülkiyet ge­lirleri, bağışlar, faiz gelirleri, pay ve cezalar, sermaye gelir­leri gibi diğer alanlardaki tah­silatın da büyük bölümü başta İstanbul olmak üzere bu iller­den sağlandı.

Olası büyük depremin coğrafi tehdit alanı

Bölgede beklenen büyük deprem olasılığı çerçevesinde, Marmara Denizi’nin altındaki kuzey Anadolu fayının kuzey kolu üzerinde, Adalar fayı ile Kumburgaz fayı üzerindeki kısma odaklanılıyor. Gölcük’ten Tekirdağ’a kadar uzanan bu kola, Marmara fayı deniyor. Bu faydaki kırılma durumunda yaşanacak yüksek şiddetteki depremden en çok İstanbul’un Avrupa yakasının etkileneceği, ayrıca Maltepe-Kadıköy arasında büyük yıkımlar olabileceği ağırlıktaki görüş.

Özellikle Kocaeli, Yalova illeri ile Bursa’nın Gemlik Balıkesir’in Bandırma, Çanakkale’nin Biga ilçeleri de depremden en çok etkilenecek yerler arasında. Kuzey Anadolu Fayı’nın Adalar fayı segmenti ile Kumburgaz fayında stres birikmesi olduğu, depremin Güney Marmara’yı da etkileyeceği, yaşanacak sarsıntının Bursa, Bandırma ve Biga’ya ciddi zarar verebileceğini vurgulanırken, 23 Nisan’daki 6,2’lik depremle önemli boyutta enerji boşalması yaşandığı için büyük deprem olasılığının ortadan kalktığını savunan uzmanlar da bulunuyor.

; sanayi ve ticaret başta tüm önemli sektörlerin, banka ve işletmelerin büyük bölümünün merkezinin yer aldığı İstanbul, Türkiye ekonomisinin dinamosu konumunda. İstanbul, ekonomideki ağırlığının yanında diğer 80 ildeki üretim, dağıtım, dış ticaret, lojistik ve finans başta tüm ekonomik süreçleri de domine ediyor. Kocaeli ve Bursa gibi iller de bu açıdan önemli bir ağırlığa sahip durumda. Bu nedenle bölgede yaşanacak büyük bir deprem, ülke ekonomisi ve genel anlamda ülke için yaşamsal tehdit oluşturuyor.