Parasal büyüklükler ne vaziyette?

Para arzı dendiğinde ilk aklı­mıza gelen soru “hangi para arzı?” olur. Çünkü para arzının farklı tanımları var. Dar bir ta­nımlama üzerinden takip edebi­leceğiniz gibi daha geniş tanım­ları üzerinden de para arzını ta­kip edebilirsiniz.

Diğer taraftan Türkiye gibi gelişmekte olan ül­kelerde para arzı tanımlarının içerisine yabancı para ve kıymetli madenler de giriyor. Dolayısıyla, yerel paranın değer kaybettiği ya da altın gibi değerli metallerin fi­yatları arttığında para arzı göster­geleri artış gösterebiliyor. Konu­nun daha temelinde daha önemli bir soru yatıyor.

Para arzını kim yaratıyor? Bu sorunun cevabı çok net. Ekonomideki paranın çok önemli bir kısmını bankalar yara­tıyor, para basılarak yaratılmıyor! Bir başka deyişle, bankalar kredi yaratım mekanizması ile sistem­deki para miktarını büyütüyor. Yaratılan yeni her kredi sisteme mevduat olarak dönüyor ve para arzı artmış oluyor. Sonuç olarak, bankaların sistemdeki fonksiyo­nu para talebi (kredi talebi) karşı­lığında para arzı yaratmak.

Bankalar istediği kadar kredi yaratabilir mi?

Bankaların kredi yaratma kabi­liyeti merkez bankalarının poli­tikalarına bağlıdır. Merkez ban­kaları öncelikle “zorunlu karşı­lık oranlarını” belirler. Bankalar topladıkları her mevduatın bir kısmını merkez bankalarında bu­lundurmak zorundadır. Bu zo­runluluk yerli para için olduğu gi­bi yabancı para için de geçerlidir. İki mevduat türü için uygulanan oranlar farklılaşabilir. Merkez bankaları tasarruf sahiplerinin tercihlerini yönlendirme adına bu oranları farklılaştırabilir. Ör­neğin, Türkiye’de TL’leşme stra­tejisi nedeniyle TL mevduatların zorunlu karşılık oranları döviz mevduatlara göre daha düşüktür.

Merkez bankası zorunlu kar­şılık oranlarına ek olarak kredi büyümesini/para arzını kontrol etmek adına makroihtiyati poli­tikalar da uygulayabilir. Türki­ye’de uygulanan aylık kredi büyümesi limit­leri bu politikalara ör­nek verilebilir. Örneğin, son dönemde artan ya­bancı para kredi büyü­mesini sınırlamak adı­na bankalara daha düşük yabancı para kredi bü­yüme limitleri belirlen­miştir. Dolayısıyla, mer­kez bankaları para arzını doğrudan kontrol edemeseler de farklı politika araçları ile dolay­lı yoldan kontrol edebilmektedir.

Türkiye’de parasal büyüklüklerin büyüme oranları ne durumda?

Parasal büyüme göstergesi ola­rak dar para tanımı olan M1, da­ha geniş para tanımı olan M2 ve en geniş para tanımı olan M3’ü kullanacağız. Parasal büyüklük­lere ilişkin veriler TCMB’nin EVDS sayfasından kolaylıkla el­de edilebiliyor. Bu veri setinden elde ettiğimiz verileri öncelikle tüketici enflasyonu ile reelleş­tirdik. Ekonomide artan fiyat­lar doğal olarak nominal para talebini artıracaktır. Bu neden­le öncelikle enflasyonun para­sal büyüklükler üzerindeki etki­sini arındırmak gerekir. Parasal büyüklükleri incelerken dikkat edilmesi gereken diğer bir husus da ekonomik büyümedir. Büyü­yen, gelirleri artan bir ekonomi­de nominal para talebinin artma­sı yine doğal bir gelişmedir. Bu nedenle ekonomik büyümenin para talebi üzerindeki etkilerini arındırmak için reel para talebi büyümesinden GSYİH büyüme oranlarını çıkartıyoruz (hesabı kolaylaştırmak için birebir sabit etki varsayıyoruz). Elde ettiği­miz seriyi aşağıdaki grafikte gö­rebilirsiniz.

Grafikte de görüldüğü üzere Türkiye’de geniş para arzların­daki değişim 2006-2020 döne­minde (2008 küresel kriz döne­mi hariç) sıfır etrafında seyre­diyor. Para arzında en büyük sıçrama yaşanan dönem pande­mi dönemi. Bu dönemde alınan önlemlerinin doğal sonucu ola­rak para arzı tanımları hızlı ar­tış gösteriyor. Fakat sonraki dö­nemde büyüme hızları tekrar düşüyor. 2025 yılı ikinci çeyreği itibariyle parasal büyüklüklerin reel büyüme hızı sıfıra yakın sey­rediyor. Kredi büyümesine dair makroihtiyati tedbirlerin etkisi 2024 yılı para arz büyümesi üze­rinde net bir şekilde görülüyor.

Bu çerçevede, parasal bü­yüklükler ile TCMB’nin izledi­ği dezenflasyon süreci arasın­da uyumsuzluk görünmüyor. Bir kez daha yineleyelim: Zaman Türkiye’de enflasyon yaratan ya­pısal sorunları çözme zamanı…