Vergi ve gümrük denetiminde yapay zekâ (1)

Vergi ve gümrük ida­relerinde yapay zekâ (AI – Artificial In­telligence) kullanımı, son yıllarda önemli öl­çüde artmıştır. Artan veri hacmi, dijitalleşme ve denetim talepleri ne­deniyle birçok ülkenin vergi ve gümrük otorite­si AI teknolojilerini risk yönetimi, denetim planlama­sı ve otomasyon süreçlerin­de aktif biçimde kullanmaya başlamıştır.

Uluslararası Para Fonu tarafından yayınlanan güncel araştırma notu, sü­recin vergi ve gümrük idare­si bakımından gelişimine ışık tutmakta, potansiyel kolaylık ve zorlukları ele almaktadır*.

Gelişim süreci

1970’li ve 1980’li yıllarda, yapay zekâ teknolojileri ilk kez “uzman sistemler” aracı­lığıyla risk bazlı denetimle­rin hedeflenmesinde kulla­nılmaya başlandı. 1990’larda, gümrük işlemlerine yöne­lik denetimlerde makine ta­raması (machine vision) gibi teknolojiler devreye girerken, 2000–2010 döneminde elekt­ronik hizmetlerin yaygın­laşmasıyla birlikte veri hac­minde büyük bir artış yaşan­dı. 2010 sonrasında, makine öğrenimi (ML) uygulamaları yaygınlık kazanarak özellik­le dolaylı vergi kayıplarının tespiti ile sahte fatura analiz­lerinde yoğun biçimde kulla­nılmaya başlanmıştır. 2020’li yıllardan itibaren ise üretken yapay zekâ (Generative AI), yazılı belgelerin analizinden otomatik sorgulama sistem­lerine kadar uzanan çok yön­lü uygulamalarla denetim sü­reçlerinde etkin bir araç hali­ne geldi.

Yapay zekânın kullanım alanları

Öncelikle, vergi idarele­ri denetim yapmak için hangi şirketleri seçeceklerini rast­gele belirlemiyor. Yapay zekâ, binlerce mükellef arasında riskli görünenleri tespit et­mek için devasa veri kümele­rini analiz etmektedir. Geç­miş beyanlar, sektör or­talamaları, alış-satış hareketleri gibi birçok değişken tek bir çatı al­tında incelenerek vergi kaybı riski taşıyan mü­kellefler daha hızlı ve isabetli biçimde belirle­nebiliyor.

Bir diğer alan kaçak­çılıkla mücadele. Özel­likle sahte fatura ve KDV ia­desi üzerinden yapılan usul­süzlükler, yapay zekâ destekli sistemler sayesinde çok daha erken fark edilebiliyor. Bilgi­sayarlar, şirketler arası bağ­lantıları haritalandırarak ger­çekte faaliyet göstermeyen yapıların izini sürüyor. Adeta bir dedektif gibi, alışılmadık ticaret ilişkilerini kolaylıkla ortaya koyabiliyor.

Gümrükte ise düşük değerli beyanlar ve kaçakçılık riskleri artık klasik sınır kontrolleri­nin ötesinde yöntemlerle de­netlenmektedir. AI, ithal edi­len ürünlerin fiyatlarını küre­sel verilerle karşılaştırarak; benzer işlemlerle sapmaları kıyaslıyor ve “normalin dışına çıkan” her işlem sonuçlardan hareketle incelemeye alınıyor.

Ancak yapay zekânın gö­revi sadece denetimle sınır­lı değil. Vergi mükelleflerine hizmet sunmak konusunda da önemli yenilikler getirdiği muhakkak. Bugün çoğu ülke vergi dairelerinin internet si­telerindeki dijital asistanlar, vatandaşların sıkça sorduğu sorulara saniyeler içinde ya­nıt verip, dilekçeleri sınıflan­dırılıyor, başvuruları otoma­tik olarak ilgili birimlere yön­lendiriyor.

Yapay zekânın artık sadece bugünü değil, yarını da şekil­lendirdiğini ifade etmek hiç yanlış olmayacaktır. Yeni ver­gi düzenlemelerinin ekonomi­ye etkisi, AI ile yapılan simü­lasyonlarla önceden test edili­yor. Böylece kamu politikaları daha isabetli ve veri temelli bi­çimde belirlenebiliyor.

Türkiye’de güncel durum

Öncelikle, dijitalleşme, teknoloji ve bilişim alt yapısı bakımından Türk vergi ida­resinin diğer ülke vergi ida­releriyle karşılaştırıldığın­da oldukça önde olduğunu söylemek yanlış olmayacak­tır. Mart ayında yayınlanan 2024 Yılı Vergi Denetim Ku­rulu Faaliyet Raporu’na göre, bilgisayar destekli denetime ilişkin yetenekleri içerisin­de barındıran VDK-VEDAS Denetim ve Analiz Programı geliştirilmiştir. VDK-VEDAS Denetim ve Analiz Programı elektronik defter ve belgele­rin görüntülenmesini, doğru­lanmasını, raporlanmasını ve denetime ilişkin vergisel ve genel analizlerin yapılmasını sağlamaktadır.

Ayrıca, vergi inceleme gö­revlerinin baştan sona bir bü­tün olarak elektronik ortama taşınması ve kurulacak bilgi­sayar destekli yeni vergi ince­leme modeli ile vergi deneti­mine ayrılan iş gücünün azal­tılması, böylece aktif iş gücü ile incelemelerde etkinliğin ve verimliğin artırılması ama­cıyla oluşturulan “Dijital De­netim Projesi Çalışma Grubu” çalışmalarını tamamlamıştır. Raporda, hazırlanan Görüş ve Öneri Raporu’nun Başkanlığa izleyen dönemde sunulacağı belirtilmiştir.

Anlaşılan o ki, yapay zekâ artık vergi ve gümrük yöne­timinde sessiz ama güçlü bir oyuncu. Önümüzdeki yıllar­da bu teknolojinin daha da ge­lişmesiyle birlikte, vergi ve gümrük işlemleri çok daha şeffaf, hızlı ve etkili hale gele­cek gibi görünüyor. Konunun hukuki ve etik boyutu ise ge­lecek yazımızda.

*https://www.imf.org/en/ Publications/TNM/Issu­es/2024/11/21/Understan­ding-Artificial-Intelligen­ce-in-Tax-and-Customs-Ad­ministration-555097