Buğdayın fiyatını açıklıyorum: 13 lira artı prim

Geçen yıl tahminimi “12’yi görmez 10,30 liranın da altına düşmez” diyerek açıklamış, buğday fiyatının desteklerle 11 lira olarak açıklanmasıyla seçim sonuçlarını bilen araştırma şirketi edasıyla rahat bir nefes almıştım. Bu yıl buğdayın fiyatı, muhtemel 13 lira açıklanır; 1,50 lira da prim belirlenir.

Prof. Dr. Bayram Sade’nin “1 Ekim 2024/31 Mart 2025 döneminde Türkiye’de 65 yılın en düşük yağış miktarı görül­dü. 2024-2025 yılı buğday rekol­tesi yüzde 6,75 azalacak” açıkla­masından sonra gözler, buğdayın fiyatına çevrildi. Hasadına az kal­dı; fiyatı, rekoltesi, verimi, kalite­si, ticareti derken bir süre gündemi meşgul edecek.

Durum stabil

FAO, Şubat Tahıl Arz ve Talep Raporu’nda, 796 milyon ton olma­sını öngördüğü 2025 dünya buğ­day üretimi tahminini nisan ayın­da 7,1 milyon ton artırarak 803,1 milyon ton olarak revize etti. Re­vize Avustralya ve Kazakistan’da­ki, buğday üretiminin artmasın­dan kaynaklı. 2024/2025 dünya tahıl kullanımı, mart ayına göre 1,3 milyon ton artarak 2,868 mil­yon ton gerçekleşti. 2025 tahıl stokunun açılış seviyelerinin al­tına düşerek 873,3 milyon ton ol­ması öngörülüyor.

Tüketim durağan

FAO’nun 2025 küresel buğday üretimine ilişkin tahmini 2024 ile aynı seviyelerde. Kuzey ülkelerde­ki buğday üretimi koşulları sabit, AB’nin toplam üretiminin yüzde 12 artışla 135,5 milyon ton olması yönünde. Rusya’daki düşük nem ve azalan ekim alanları, Ukray­na’nın savaş etkisiyle daha az üre­tim yapma ihtimali, ABD’de dü­şük verim gibi nedenlerden ötürü 2025’te toplam buğday üretimi­nin bir önceki yılla benzer mik­tarda geçekleşmesi bekleniyor. Kanada’da ekimler mayısta yapı­lıyor, Hindistan’da devlet teşvik­lerinin iyi olması sayesinde üre­timin 2025’te 115,4 milyon tona ulaşacağı yönünde. ABD’nin buğ­day üretiminin 52,5 milyon ton, Kanada’da 35 milyon ton, Rus­ya’da yüzde 2’lik düşüşle 80 mil­yon ton olması öngörülüyor.

Büyük alıcılar daha az buğday alacak

Çin nisanda ABD’den buğday it­halatını 3,5 milyon tona kadar dü­şürdü, küresel piyasalar nasıl kar­şılık verecek? 2024’te Çin ABD’den 13,6 milyon ton buğday ithal etmiş­ti, bu yıl 10 milyon ton daha az it­hal etmesi bekleniyor. ABD Tarım Bakanlığı’na göre “buğday ticareti önceki yıla göre yüzde 9 küçülecek, Çin ve Pakistan gibi büyük alıcılar ithalatı azalttı, bu ülkelerin üreti­mi artıyor, ticaret azalıyor.”

Buğday ticareti düşüyor

ABD’nin buğday ihracatının 26,5 milyon tona, Ukrayna’nın 18,6 mil­yon tona düşeceği beklenirken Rusya’nın ihracatının da 55 mil­yon tondan 44 milyon tona düşme­si bekleniyor. 2015’ten bu yana en düşük buğday stokuna rağmen de­polarda hâlâ 260,7 milyon ton stok var. Şu anda 195 milyon ton olan küresel buğday ticaretinin bir ön­ceki sezona göre yüzde 7,2 daral­ması öngörülüyor.

Tahılların gıdadaki etkisi düşüyor

Değişen beslenme alışkanlıkla­rı, protein üretimindeki gelişme­ler gıdada bazı tahıllara olan ilginin azalmasına neden oluyor. Buğday, mısır, arpa, pirinç gibi tahıllardaki toplam ticaretin yüzde 7 düşmesi bekleniyor. Çin’in 2025’te yüzde 65 daha az mısır ithal etmesi öngörü­lüyor.

Buğday fiyatı gergin

Uluslararası piyasalar Trump’ın başa geldiği tarihten beri düşüşte, mayıs teslimatlı Paris Vadeli İş­lemler Piyasası’nda buğday 242 euro iken martta 225,50 euroya düştü. Trump’ın vergi savaşı tahıl ticaretini de etkiliyor, Çin ABD’den buğday ve mısıra yüzde 15, soya, et ve süt ürünlerine yüzde 10 gümrük vergisi getirdi. Rus ihracat liman­larındaki fiyat artışları zayıf talep nedeniyle geçici olarak durdu.

ABD: Buğday fiyatı düşecek

ABD Tarım Bakanlığı 2025 buğ­day rekolte tahminini 3,4 milyon ton artışla 797,2 milyon ton olarak açıklarken fiyatının da düşeceği­ni öngörüyor. ABD Tarım Bakan­lığı, Avustralya’nın buğday üretim rekoltesini 2,1 milyon ton artışla 34,1 milyon tona, Arjantin’inkini 18,5 milyon ton, Ukrayna’nın buğ­day rekoltesini de 23,4 milyon ton olarak açıkladı. AB’nin buğday ih­racatının yüzde 30 düşerek 27 mil­yon ton olması bekleniyor. Nedeni, Fransa’daki zayıf hasat.

Kuraklık fiyatları ticaret savaşlarından çok etkiliyor

Küresel önemli buğday üretim alanları uzun süreli kuraklık dö­nemleri yaşarken iklim simülas­yonlarında iyi haberler yok. Tüm bunlar buğday fiyatında yukarı yönlü baskı uyguluyor. Batı Avru­pa buğdayı rekabetçi fiyatlandır­ması sayesinde dünya piyasala­rında cazip hale geliyor. Rusya’nın üretimi düşüyor, fiyatı arıyor, ben­zer şekilde Ukrayna fiyatı ile Fran­sa’nın buğday fiyatı çok yakın. Rusya 30 Nisan itibarıyla buğday ihracatına ton başına 19,32 dolar vergi getirdi. Rus buğdayı 248 do­lardan işlem görüyor.

Kuraklık buğday rekoltesini düşürüyor

FAO’ya göre Yakın Doğu Asya’da yağış eksikliği nedeniyle hem İran hem de Türkiye’de üretim düşük olacak. Sulamanın olmadığı Kuzey Afrika’da kuraklık nedeniyle üre­tim beş yıllık ortalamadan düşük olacak, Cezayir ve Fas’ta üretim azalırken hükümet destekleri sa­yesinde Mısır’da üretimin artacağı öngörülüyor. Arjantin’de verimde çok az düşüşe rağmen rekoltenin artması muhtemel. Çin’de son beş yılın üstünde 140 milyon tonluk bir üretim bekleniyor.

Temkinli FAO rakamlarına kar­şın Uluslararası Tahıl Konseyi’nin (IGC) nisan ayı Tahıl Piyasa Ra­poru’na göre, 2025/26 sezonunda tahıl üretiminde rekorlar yaşana­cak ama stoklar son 12 yılın en dü­şük miktarlarını görecek. 2025/26 sezonunda tüm dünyada toplam 2 milyar 303 milyon ton tahıl üretil­mesi öngörülüyor. Yıllık 70 milyon tonluk bir artış demek. Toplam tü­ketim tahmini ise 2 milyar 328 mil­yon tona çekildi.

IGC, 2025 küresel buğday rekol­tesini 806 milyon ton olarak gün­cellerken buğday ticaretinin 201 milyon olmasını öngörüyor. Tüke­time ilişkin azalan talebe rağmen kapanış stokları 580 milyon tona çıkarıldı. Tahıl ticareti tahmini ise 418 milyon ton olarak açıklandı.

Un ihracatçısı 2024 kaybını telafi edebilecek mi?

Finansmana erişim zorluğu ne­deniyle un sanayicisi stok yapa­mıyor, 2024’te 350 milyon dolar­lık un ihracatı kaybı var. Buğday fiyatı yüksek açıklanırsa sanayici ithal etmek zorunda kalacak, buğ­day alım yükü TMO’ya baskı yara­tacak. Fiyat düşük açıklanırsa çift­çi sorun yaşayacak. Bu yılın buğday fiyatı taban fiyat artı pirim olarak belirlenip TMO’nun zaten yüksek olan stokuna baskı yapması önlen­miş olacak. Sanayici uygun fiyat­tan çiftçiden buğday alabilecek. Primin ne kadar olacağı ekonomi yönetiminin vereceği rakama bağ­lı. 19 milyon ton olması beklenen buğdaya kilo başı 1 TL prim verilse karşılığı yaklaşık 20 milyar demek. Küresel buğday fiyatları şimdilik düşüşte, Türkiye’nin doğru fiyat belirlemesi gerçek bir mühendis­lik gerektiriyor. Gelecekte seçim olmaması, muhtemelen buğdaya yüzde 30-35 düzeyinde bir kârlılık­la fiyat verileceği yönünde beklen­tileri destekliyor.

Zirai don yaşayan çiftçiye buğday dopingi

Yılın bu vakitleri; buğdayın fiya­tı/rekoltesi/çiftçinin kazancı, ek­meğe zam gelecek mi gibi klasik soruların gündeme geldiği zaman­lar. Memleket donu, seli, kuraklığı, bolluğu, bereketi gördü de bu yıl­ki kadar büyük bir zirai donu çok az gördü. Şu ana kadar kriz Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından ga­yet iyi yürütüldü, devamında tarla­ları/ağaçları gelecek yıla hazırla­mak, hem çiftçinin hem de ona fi­nansman desteği sağlayacak kural koyucuların görevi. Tarımsal üre­timde planlı dönemle beraber mı­sır ekim alanları azalırken, buğday artıyor. Verim hâlâ Türkiye’nin en büyük kozu olabilir, alınacak çok yol var.

Rusya: Buğdaydan kâr etmiyoruz, fiyatı artıracağız

Geçtiğimiz yıl Şikago Borsa­sı’nda buğdayın tonu 238 dolar­dan işlem gördü, Rusya 205 dola­ra kadar buğday sattı. Rus yetkili­ler, Rus buğdayının ‘düşük fiyatlı’ algısının değişeceğini artık ucu­za buğday satmayacaklarını söy­lüyor. Rusya 2022’de 157,6 mil­yon ton buğday üretmişti, 2024’te 128,8 milyon tona düştü. Rusya Sanayi Ve Ticaret Odası Tarım Komitesi Başkanı Petr Çekmarev, “2025 buğday üretimi 120 mil­yon tonun altına düşebilir” der­ken Rusya Tahıl Birliği 125 mil­yon ton, FAO 80 milyon ton olarak açıklıyor. Zayıf kârlılık Rus buğ­dayının en büyük sorunu; devlet yetkilileri, “2024’te tahıl üreti­minden hiçbir kâr elde edemedik, çiftçiler eskisi gibi tahıl üretmek istemiyor” diyerek fiyatı yükselt­mek istiyor, kârı artırmanın yolla­rını arıyor. Çiftçiler daha az ürün kullanıyor, verim düşüyor, mo­dern tarım makinaları satışı aza­lıyor. Rusya’nın buğdaydaki altın çağı bitebilir mi? Çekmarev’e gö­re, 2025’te Rusya’da 70 bin adet daha az gübre satıldı.

Buğdayın spekülatif maliyeti

Fiyat ve maliyet spekülasyona açık kısım. Resmi kurumlar genel­de çiftçi şartlarında maliyet hesabı açıklıyor. TMO’nun maliyet hesa­bı, “tüm yurttan gelen çeşitli şart­lardaki buğday maliyetlerini Ci­hanbeyli’deki 400 dönümlük dene­me arazisinde yapılan sulu ve kuru tarım üretimleriyle test ediliyor.”

Mühendisin baktığı tarla ile çiftçinin tarlasındaki buğdayın maliyeti aynı olur mu?

Mühendis eliyle bakılan tarla­daki verimli buğdayın maliyeti ile ortalama Türk çiftçisinin ‘çiftçi şartlarında ürettiği’ buğday mali­yeti elbette çok farklı olacak. Tür­kiye Ziraat Odaları Birliği, 2024’te 1 kilo buğdayın maliyetini 10 lira 87 kuruş olarak açıklamıştı. Üzerine sadece yüzde 37’lik ÜFE farkı bile koysan 2025 yılı buğday maliyeti 15 TL’yi geçer. Kaldı ki 2024 buğ­day taban fiyatı zaten 11 TL. Buğda­yın onlarca maliyet hesabı var; he­defe göre yöntem seçmek serbest olsa da açıklanacak taban fiyatını etkiler mi, o meçhul. Beyaz sert ek­meklik buğdayının kilosu TMO’da 12 TL’den satılırken TURİB’de 11,50’den işlem görüyor. Türkiye fiyatları hâlâ küresel fiyatlardan yüksek. Frankfurt School kıdemli tarım ekonomisti İbrahim Oğuz’a göre, buğdayın maliyeti ortalama 10.06 TL.

Ziari dondan etkilenen ürünlere pozitif fiyat

Geçen yıl “çiftçiyi üzmeyecek, tüketiciyi de yormayacak” buğ­day fiyat tahminimi “12’yi görmez 10,30 TL’nin de altına düşmez” di­yerek açıklamış, buğday fiyatının desteklerle 11 TL olarak açıklan­masıyla seçim sonuçlarını bilen araştırma şirketi edasıyla rahat bir nefes almıştım.

Ekmek meselesi memleket meselesi

Tarım ekosistemindeki rekolte fiyat açıklama ritüelinin en şans­lısı ve lobisi en güçlü olanı buğday. İlk çay açıklansa da ekmeğin en önemli girdisi olan buğdayın fiyatı, tüm memleketi ilgilendiriyor. Geç­tiğimiz yıllarda ekonomi yöneti­minin kemer sıkma politikalarıyla belirlenen tarımsal emtia fiyatla­rı ‘depremden, EYT’den fazlasıyla etkilenirken bu yıl gündemde ‘zi­rai don’ var. Meyvecilik yapanla­rın yüzde 60’ı, buğday da üretiyor. Bu durumda meyvecilikteki zarar, buğdaya verilecek iyi fiyatla çift­çinin geliri görece de olsa iyileşti­rilebilir.

Buğday fiyatını çiftçiler etkileyebilir mi?

Böyle bir ortamda buğdayın fiya­tı, 13.50 TL’nin altına düşmez 14.50 TL’nin üzerini görmez. Muhtemel 13,00 TL fiyat açıklanır 1,50 TL de prim belirlenir. Yozgat’taki çiftçi­nin yürüyüşü, zirai donun çiftçi­deki psikolojik etkisi, düşen çiftçi gelirleri karşısında bu fiyata karşı çiftçi tepkilerinin caydırıcı bir et­kisi, fiyatı değiştirmeye gücü yeter mi? Sorunun cevabı en yakın se­çimin fazlaca uzakta olmasından dolayı pek mümkün gözükmüyor. Eğer çiftçinin borcu daha az olsay­dı; çiftçilerin bir bölümü ekmeme iradesini kullanır, tarımsal emtia­larla ilgili fiyata etkisini ortaya ko­yardı.