Sanayide katma değerli üretim ve yüksek teknoloji, neden, nasıl, çözüm?

Küresel ekonomi­de son otuz yılda en önemli fark yaratan unsurlardan biri yük­sek teknolojili üretim ol­muştur. Yüksek teknolo­jiye dayalı sanayi, yalnız­ca katma değeri yüksek ürün ihracatı ile ekono­mik büyümeyi hızlan­dırmakla kalmamış, ay­nı zamanda istihdam kalitesini ar­tırmış, küresel rekabet gücünü de belirlemiştir.

Türkiye açısından bakıldığında ise, 2025 itibariyle sanayide önemli bir üretim kapa­sitesine sahip olunmasına rağmen yüksek teknolojili üretim ve katma değerli ihracat konusunda ciddi ya­pısal sorunlar mevcuttur. Bu maka­le Türkiye’nin mevcut durumunu rakamsal verilerle analiz ederek, nedenlerini ortaya koyacak ve çö­züm önerilerini kapsamlı bir şekil­de tartışacaktır.

Türkiye’nin mevcut durumu (durum tespiti)

Türkiye ekonomisi 2024-2025 döneminde yaklaşık 1 trilyon dolar­lık bir büyüklüğe ulaşmıştır. Ancak Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH) içinde sanayinin payı %22 düzeyin­de kalırken hizmetler sektörü %60’ı aşmıştır. Bu durum üretim yapısın­da katma değeri düşük hizmet ağır­lığının arttığını göstermektedir. TÜİK verilerine göre Türkiye’nin 2024 ihracatında otomotiv, tekstil, hazır giyim ve gıda ilk sıralarda yer almıştır. Bu sektörlerin ortak özelli­ği ise düşük ve orta teknoloji yoğun­luğuna sahip olmalarıdır.

Yüksek teknoloji ihracatının toplam ihracat içindeki payı yal­nızca %3 seviyesindedir. Karşılaş­tırma yapıldığında, Güney Kore’de bu oran %25, Çin’de %30, Alman­ya’da ise %15’tir. Türkiye bu an­lamda dünya liginde düşük tekno­lojiye sıkışmış bir üretim yapısı­na sahiptir. Türkiye İhracatçılar Meclisi verileri, 2025’in ilk yarı­sında 130 milyar dolarlık ihracatın yalnızca 4 milyar dolarlık kısmı­nın yüksek teknoloji ürünlerinden oluştuğunu göstermektedir.

Ar-Ge harcamaları açısından ba­kıldığında ise Türkiye’nin GSYH içindeki payı %1,4 seviyesindedir. OECD ortalamasının %2,7, Güney Kore’nin %4,5 ve İsrail’in %5’in üzerinde olduğu düşünüldüğünde bu rakam yetersizdir. Patent başvu­rularında da Türkiye, yıllık yakla­şık 8.000 başvuru ile düşük bir se­viyede kalırken, Güney Kore aynı nüfusla 200.000’in üzerinde baş­vuru yapmaktadır.

Katma değerli üretimin önündeki engeller (nedenler)

Türkiye’nin yüksek teknolojili üretim yapamamasının birçok ya­pısal nedeni bulunmaktadır. Bunla­rı eğitim ve insan sermayesi, Ar-Ge ekosistemi, sanayi politikaları, fi­nansmana erişim, kurumsal altya­pı ve küresel değer zincirlerine ek­lemlenme başlıkları altında incele­mek mümkündür.

1 Eğitim ve insan sermayesi

Türkiye’de eğitim sistemi uzun yıllardır eleştirilmekte olup, özel­likle STEM (bilim, teknoloji, mü­hendislik ve matematik) alanların­da mezun sayısı yetersizdir. Mesle­ki eğitim sanayi ile uyumlu değildir. Beyin göçü ciddi boyutlara ulaşmış, TÜİK verilerine göre 2023 yılında 100.000’in üzerinde yüksek nite­likli genç yurtdışına gitmiştir.

2 Ar-Ge ve inovasyon ekosistemi

Türkiye’de özel sektör Ar-Ge ya­tırımları toplamın %60’ını oluştur­sa da, bu yatırımlar daha çok ürün geliştirme ve adaptasyona yönelik­tir. Yüksek riskli inovatif projelere kaynak ayrılmamaktadır. Risk ser­mayesi piyasası küçüktür ve giri­şimlerin büyümesi için gerekli fon­lama kanalları gelişmemiştir.

3 Sanayi politikaları ve teşvikler

Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ta­rafından verilen teşviklerin önem­li bir kısmı düşük ve orta teknoloji­li sektörlere yönelmektedir. Bu da yüksek teknoloji yatırımlarını ge­ri planda bırakmaktadır. İhracat, ucuz işgücü avantajına dayalıdır.

4 Finansmana erişim

2024-2025 döneminde fa­iz oranlarının %50 civarında sey­retmesi, uzun vadeli yatırım yapma iştahını düşürmüştür. KOBİ’lerin finansmana erişimi zorlaşmış, tek­noloji yatırımları ertelenmiştir.

5 Kurumsal ve hukuksal altyapı

Fikri mülkiyet haklarının ko­runmasındaki eksiklik, yabancı yatırımcıların Türkiye’de Ar-Ge merkezi kurma iştahını azaltmak­tadır. Hukukun üstünlüğü ve ön­görülebilirlik zayıftır.

6 Küresel değer zincirlerine eklemlenme sorunları

Türkiye küresel değer zincir­lerinde daha çok düşük katma değerli halkalarda yer almakta, montaj ve yarı mamul üretimi ile sınırlı kalmaktadır.

Çözüm yolları ve politika önerileri

Türkiye’nin katma değerli üretim kapasitesini artırabilmesi için kök­lü yapısal reformlara ihtiyacı vardır. Bu reformlar eğitim, Ar-Ge, sanayi politikaları, finansman, kurumsal altyapı ve uluslararası entegrasyon başlıklarında özetlenebilir.

1 Eğitim reformu ve insan kaynağı

Uygulamalı, sorgulamacı ve sektö­rel ihtiyaçlara odaklı müfredatın güç­lendirilmesi, mesleki eğitim ile sana­yi entegrasyonunun artırılması, nite­likli insan kaynağının yurtdışına göç etmesinin engellenmesi gereklidir.

2 Ar-Ge ve inovasyon politikaları

Ar-Ge harcamalarının GSYH içindeki payının %3’e çıkarılma­sı, üniversite-sanayi işbirliğinin artırılması, teknoparkların etkin­liğinin geliştirilmesi öncelikli he­def olmalıdır.

3 Sanayi politikaları

Stratejik sektörler belir­lenerek (savunma, biyoteknolo­ji, yazılım, yeşil enerji, yapay zekâ) odaklı yatırımlar yapılmalıdır. Teş­viklerin katma değeri yüksek yatı­rımlara yönelmesi sağlanmalıdır.

4 Finansman modelleri

Risk sermayesi fonlarının artırılması, teknoloji girişimlerine kamu bankaları aracılığıyla uzun vadeli kredi sağlanması önemlidir.

5 Kurumsal reformlar

Hukukun üstünlüğü ve öngörülebilirliğin güçlendirilme­si, fikri mülkiyet haklarının etkin korunması yatırımcı güvenini ar­tıracaktır.

6 Uluslararası entegrasyon

Avrupa Yeşil Mutabakatı’na uyum, AB ve Asya pazarlarına yük­sek teknoloji odaklı ihracat strate­jileri geliştirilmelidir.

Sonuç

Türkiye, katma değeri düşük üretim yapısından sıyrılarak yük­sek teknolojiye dayalı üretim mo­deline geçmek zorundadır. Aksi takdirde orta gelir tuzağı kalıcı ha­le gelecek, ekonomik kırılganlık­lar artacaktır. Doğru eğitim, Ar-Ge ve sanayi politikaları ile Türkiye önümüzdeki 10 yıl içinde yüksek teknoloji ihracat payını %3’ten %10’un üzerine çıkarmalıdır.

SON SÖZLER: "Yalnızca kül­türlü insanlar öğrenmeyi sever, ca­hiller ders vermeyi tercih eder” Al­bert Camus

“Güneş batarken uzayan gölgene bakıp kendini büyük adam zannet­me” Pisagor

“Çarpık ağaç kendi hayatını ya­şar, doğru ağaç ise tahtaya dönüştü­rülür” Çin Atasözü