Üretim-tüketim makası en açık noktada
Uygulama dönemi iki buçuk yıla yaklaşan parasal sıkılaştırma sürecinde ekonominin üretim ayağında belirgin düşük performans devam ederken, iç talepteki canlılık dolayısıyla tüketim ivmesi sürekli arttı; üretim-tüketim makası bu yıl eylül itibarıyla en fazla açık olduğu noktaya ulaştı.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) eylül ayı itibarıyla açıkladığı sanayi üretimi ve perakende satış endekslerine göre, uygulama döneminde üretimi baskılayan sıkılaşmanın tüketimi caydırıcı etkisi ise sınırlı ve üretim ivmesi tüketimdekinin çok gerisinde kaldı. Söz konusu 28 aylık dönemde sanayi üretimi iniş çıkışlı bir seyirle çoğu ayda yıllık bazda gerilerken, perakende ticaret satış hacmi genelde çift haneli yıllık artışlar kaydetti. Tüketimdeki artışa özellikle “saat ve mücevher” ürünleri de önemli bir etki yaptı.
Eylülde perakendede hızlı artış
TÜİK’in önceki gün açıkladığı Sanayi Üretim Endeksi, toplam sanayi üretiminin eylülde aylık bazda yüzde 2,2 düşerken, yıllık bazda yüzde 2,9 arttığını ortaya koymuştu. TÜİK, Ticaret Satış Hacim Endeksi’nin eylül ayın sonuçlarını da dün açıkladı. Gelir İdaresi Başkanlığı’na 1 No’lu KDV beyannamesi veren bütün girişimleri kapsayan endeksin mevsim ve takvim etkisinden arındırılmış serisine göre ise ticaret satış hacmi eylülde önceki aya göre yüzde 4,7, yıllık bazda da yüzde 10,3 arttı.
Farklı tür ve büyüklükteki girişimlerin satışlarını her ay düzenli olarak ölçtüğü için tüketimdeki genel eğilimi yansıtan bu endekse göre eylülde aylık bazda motorlu kara taşıtlarının ve motosikletlerin toptan ve perakende ticareti ile onarımına ait satış hacmi yüzde 0,4 azalırken, toptan ticaret satış hacmi yüzde 7, perakende ticaret satış hacmi ise yüzde 2,2 arttı.
Takvim etkisinden arındırılmış endekse göre eylül itibarıyla ticaret satış hacmindeki yıllık bazda yüzde 10,3’lük artış büyük oranda perakende ticaretten kaynaklandı. Yıllık artışlar motorlu kara taşıtlarının ve motosikletlerin toptan ve perakende ticareti ile onarımında yüzde 8,3 ve toptan ticarette yüzde 8,9 olurken, perakende ticaret satış hacminde yüzde 14,3’e ulaştı.
Makas açılmaya devam ediyor
TÜİK’in Sanayi Üretim Endeksi ile dün açıkladığı Perakende Ticaret Satış Hacim Endeksi’ne göre yapılan karşılaştırmada, üretim ve tüketim ivmesindeki derin ayrışma kendini gösterdi. Takvim etkisinden arındırılmış endekslerin Mayıs 2023 değeri 100 kabul edilirse, bu yılın eylül sonu itibarıyla perakende satışların hacmi 137’ye ulaşırken, sanayi üretim endeksinin 103,3’te kaldı. Bu dönemde üretime göre çok daha hızlı artan perakende ticaret satış endeksi özellikle 2023’ün son çeyreğinden itibaren üretimle arayı açmaya başladı.
Mayıs 2023 değeri 100 kabul edildiğinde endeks Aralık 2023’te 119,9’a çıktı. İzleyen dönemde kısmen gerilemekle birlikte genelde sanayi üretim endeksi ile aradaki marjı koruyan tüketim endeksi 2024 sonunda 136,6’ya yükseldi. Bu yıl birinci çeyrek sonunda 122’ye gerileyen söz konusu endeks değeri, haziran sonunda 130,3, eylül sonunda ise 137’ye kadar çıktı. Sanayi üretim endeksi ise Mayıs 2023 değeri 100 kabul edilirse, 2023 sonunda 114,2’ye, 2024 sonunda 122,2’ye çıktı, ancak bu yıl mart sonunda 106,9’a, haziran sonunda 107’ye, eylül sonunda 103,3’e geriledi.
Başlangıçları 100 kabul edildiğinde sanayi üretimi ile perakende ticaret endeksine göre tüketim arasındaki makas 2023 sonunda tüketim lehine 5,6 puan açıldı, bu marj 2024 sonunda 14,4 puana, bu yıl haziran sonu itibarıyla 23,4 puana yükseldi, eylül sonunda ise 33,7 puanla 28 aylık parasal sıkılaştırma döneminin en yüksek düzeyine ulaştı.
“Saat, mücevher” etkisi
Sıkılaşma döneminde yaşanan çift haneli tüketim artışında gelir dağılımındaki bozulma ile zenginleşen kesim yanında, küresel ve ulusal ekonomideki belirsizlikler, jeopolitik sorunlar, bölgesel savaşlar gibi gelişmelerin etkisiyle artan belirsizlik ortamında değer saklama aracı olarak yönelişin de etkisiyle altın ve ziynet eşyalarının perakende satışındaki artış da etkili oldu. Takvim etkisinden arındırılmış endekse göre eylül itibarıyla son 28 ayda perakende satış hacmi yüzde 37 artarken, “saat ve mücevher” grubu olarak tanımlanan harcama grubu hariç tutulduğunda ise bu dönemdeki artışın yüzde 27 olduğu belirlendi. Buna göre toplam perakende satışlarda Mayıs 2023-Elül 2025 döneminde yaşanan artışın 10 puanlık kısmı saatler ile altın, mücevher ve benzeri diğer kuyumculuk ürünlerinin yer aldığı harcama grubundan kaynaklandı.
Artış en çok bilişim, en az akaryakıtta
Parasal sıkılaştırmanın Mayıs 2023-Eylül 2025 arasındaki 28 aylık döneminde perakende ticaret satış hacminde ürün grubu bazında en yüksek artış yüzde 84,8’le bilgisayar, bilgisayar donanım ve yazılımı, kitap, iletişim aygıtları gibi ürünlerin yer aldığı grupta yaşandı. Bunu yüzde 45’le posta yoluyla veya internet üzerinden yapılan satışlar, yüzde 40’la eczacılık ürünleri, tıbbi ve ortopedik ürünler, kozmetik ve kişisel bakım malzemeleri gurubu, yüzde 27,6 ile gıda, içecek ve tütün, yüzde 21,6 ile tekstil, giyim ve ayakkabı, yüzde 14,7 ile ses ve görüntü cihazları, hırdavat, boya ve cam, elektrikli ev aletleri ve mobilyanın yer aldığı grup izledi. Bu dönemde en düşük artış ise yüzde 6,6 ile akaryakıt satış hacminde yaşandı. Bunda elektrikli otomobillerin yaygınlaşmasının etkisi bulunuyor.
