Yatırım eğilimine sert fren

Parasal sıkılaştırma esaslı programın uygulama dö­nemi iki yıla yaklaşırken, yatırımlarda maliyeti artırıcı faktör olan yüksek faiz ortamının 2023’ün ikinci yarısından itiba­ren hissedilen caydırıcı etkisi, bu yıl ilk çeyrekte iyice somutlaştı.

Aylar sonra 2024 sonların­da küçük oranlarla yeniden baş­layan faiz indirimi süreci bu yıl özellikle mart ayının ikinci yarı­sından itibaren yaşanan iç ve dış şokların etkisiyle akamete uğrar­ken, Sanayi ve Teknoloji Bakan­lığı’nın teşvik verileri, ekonomik ve finansal koşulların yatırım­dan caydırıcı etkisinin bu yıl ilk çeyrekte güçlenerek devam et­tiğini ortaya koydu. Düzenlenen belgeler kapsamında sağlanan gümrük vergisi muafiyeti, KDV istisnası, vergi indirimi, faiz ve sigorta prim desteği gibi teşvik­lere rağmen, yüksek faiz ortamı­nın yatırımdan caydırıcı etkisi istatistiklere yansıdı.

Program öncesine göre sert düşüş

Yatırımcı kuruluşların bu yıl ocak-mart döneminde aldığı ya­tırım teşvik belgeleri kapsamın­da ülke genelinde gidecekleri ya­tırımların hacmi, geçen yılın aynı döneminde faizlerin çok düşük olduğu ve henüz sıkılaştırmanın devreye girmediği 2023’ün aynı dönemine göre yaşanandan daha hızlı bir düşüş kaydetti.

Ocak-mart döneminde yatı­rımcılar Teşvik Uygulama ve Ya­bancı Sermaye Genel Müdürlü­ğünden sabit yatırım tutarı top­lam 191,8 milyar lira olan 2 bin 702 yatırım için teşvik belgesi al­dı. Ülke sathında gerçekleştiri­lecek bu yatırımlar kapsamında 47 bin 310 kişilik istihdam öngö­rüldü. Geçen yılın aynı dönemine göre alınan belge sayısında yüz­de 15,5, yatırım tutarında yüzde 39,2, yaratılacak istihdamda yüz­de 25,1 düşüş yaşandı.

2023’ün ilk çeyreğinde 4 bin 49 olan teşvik belgesi sayısı 2024’ün aynı döneminde 3 in 199’a, ön­görülen sabit yatırım 471,1 mi­yar liradan 315,6 milyar liraya, istihdam da 84 bin 622 kişiden 63 bin 130’a gerilemişti. 2024’ün tümünde; ikinci yarısında faizle­rin yükselişe geçtiği ve sıkılaştır­manın başladığı 2023 yılının ta­mamına göre alınan belge sayısı yüzde 22 azalarak 12 bin 218, ya­tırım tutarı yüzde 23,2 düşüşle 1 trilyon 275,4 milyar ve öngörülen istihdam yüzde 17,9 düşüşle 270 bin 929 olmuştu.

Bu yıl ilk çeyrek gerçekleşme­leri, faizlerin düşük düzeyler­de bulunduğu program öncesi 2023’ün aynı çeyreği ile kıyas­landığında ise belge sayısında yüzde 33,3, yatırım tutarında yüzde 59,3, istihdamda yüzde 44,1 düşüş olduğu dikkati çekti.

İmalat sanayiinde yatırımsızlık sarmalı

 Ekonomik gelişme ve istikrar açısından en olumsuz göstergeyi, en stratejik ana sektör olan imalat sanayiinde yatırım eğiliminin kırılması oluşturuyor. Bu sektörde yeni yatırımlar için ilk çeyrekte alınan teşvik belgesi sayısı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 12,3 düşüşle bin 865, belgelerde öngörülen sabit yatırım tutarı yüzde 51,6 düşüşle 85,2 milyar TL, öngörülen istihdam da yüzde 22,4 düşüşle 35 bin 864’e geriledi.

İmalat sanayiine yönelik teşvikli yatırım tutarı 2023’ün ilk çeyreğinde 266,7 milyar, tümünde 867 milyar lira olmuş, bu tutar 2024’ün ilk çeyreğinde 176,2 milyar, tümünde 691,7 milyar liraya gerilemişti. Çok sayıdaki alt sektörü, ülke genelinde istihdama yüzde 22 dolayındaki katkısı ve yüzde 20’ye yaklaşan oranla milli gelire en fazla katkıyı yapan sektör olan imalat sanayii, aynı zamanda en büyük bütçeli yatırımların gerçekleştiği alan.

En sert düşüş enerjide

 Yatırım tutarında oransal bazda en sert düşüş ise son yıllarda adeta yatırım patlaması yaşanan enerji sektöründe yaşandı. İlk çeyrekler itibarıyla bu sektöre yönelik teşvik belgesi sayısı yüzde 31,8 düşüşle 364 adet, yatırım tutarı yüzde 57,1 düşüşle 31,3 milyar lira oldu. Teknoloji yoğun niteliği dolayısıyla yapılan yatırıma oranla en az sayıda istihdam yaratan enerji sektöründe ilk çeyrekte teşvik belgeleri kapsamında iş yaratılacak kişi sayısı da geçen yılın eş dönemine göre yüzde 29,1 düşüşle 747 kişi oldu.

Önceki yıllarda özellikle güneş, rüzgâr gibi yenilenebilir enerji türlerinde olmak üzere enerji yatırımlarında adeta patlama yaşanmıştı. 2023’ün ilk çeyreğinde 83,6 milyar, yılın tümünde 356,6 milyar lira olan enerji sektörüne yönelik teşvikli yatırım tutarı, 2024’ün ilk çeyreğinde 72,9 milyar, tümünde ise 187,1 milyar liraya gerilemişti.

Yatırımlarda bölgeler arası uçurum

Sosyo ekonomik gelişmişlik düzeyine göre en az gelişmiş olana en çok teşvik ve destek unsuru sağlama esaslı 6 bölgeli mevcut teşvik sistemine göre, bu yıl ilk çeyrekte belgeye bağlanan yatırımların 84,8 milyar lira ile yarıya yakını Ankara, Antalya, Bursa, Eskişehir, İstanbul, İzmir, Kocaeli, Muğla, Tekirdağ olmak üzere 9 ilden oluşan en gelişmiş 1’inci bölgeye yönelik. Bu bölgenin yatırımlarda geçen yıl ilk çeyrekte yüzde 38,4 olan payı, bu yıl yüzde 44,2’ye çıktı.

Aydın, Balıkesir, Bilecik, Bolu, Çanakkale (Bozcaada ve Gökçeada ilçeleri hariç), Denizli, Edirne, Isparta, Karabük, Kayseri, Kırklareli, Konya, Manisa, Sakarya, Yalova illerinden oluşan 2’nci bölge bu yıl ilk çeyrekte 43,4 milyar lira ile teşvikli yatırımlardan yüzde 22,6 pay aldı. İlk çeyrekteki yatırımların 15,8 milyar lira ile yüzde 8,3’ü Adana, Burdur, Düzce, Gaziantep, Karaman, Kırıkkale, Kütahya, Mersin, Samsun, Trabzon, Rize, Uşak ve Zonguldak illerinden oluşan 3’üncü bölgede; 17,1 milyar lira ile yüzde 8,9’u Afyonkarahisar, Aksaray, Amasya, Artvin, Bartın, Çorum, Elâzığ, Erzincan, Hatay, Kastamonu, Kırşehir, Malatya, Nevşehir, Sivas illerinden oluşan 4’üncü bölgede gerçekleşecek.

Ocak-mart döneminde teşvik belgesine bağlanan yatırımlardan Bayburt, Çankırı, Erzurum, Giresun, Gümüşhane, Kahramanmaraş, Kilis, Niğde, Ordu, Osmaniye, Sinop, Tokat, Tunceli ve Yozgat illerinin yer aldığı 5’inci bölge 12,4 milyar lira ile yüzde 6,5 pay aldı. Aynı dönemde 17,4 milyar liralık yatırım için teşvik belgesi alınan Adıyaman, Ağrı, Ardahan, Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Hakkâri, Iğdır, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak, Van illeri ile Bozcaada ve Gökçeada ilçelerinin yer aldığı en düşük sosyo ekonomik gelişmişliğe sahip 6’ncı bölgenin toplamdaki payı da 9,1 oldu.

Hizmet yatırımları da azaldı

Ülkedeki mevcut istihdamda yüzde 56,5’le en büyük paya sahip olan, başka deyişle en fazla sayıda kişiye iş sağlayan hizmetler sektörüne yönelik yeni yatırımlarda da düşüş yaşanıyor. Milli gelire imalat sanayinden sonra en büyük katkıyı sağlayan bu sektöre yönelik olarak ilk çeyrekte alınan teşvik belgesi sayısı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 23,9 azalarak 289 adete, sabit yatırım tutarı yüzde 3 düşüşle 53,5 milyar liraya, öngörülen istihdam da yüzde 47,1 düşüşle 7 bin 445’e geriledi.

Hizmetler sektörüne yönelik olarak 2023’ün ilk çeyreğinde 100,6 milyar, yılın tamamında 379 milyar liralık yatırım için teşvik belgesi alınmış, bu tutar 2024’ün ilk çeyreğinde 55,2 milyara, yılın tümünde 357,8 milyar liraya gerilemişti.

Madencilik ve tarımda artış var

Toplam yatırımlardaki payı düşük olan madencilik ve tarım yatırımları ise bu yıl ilk çeyrekte artış gösterdi. Madencilik alanında alınan teşvik belgelerinin geçen yıl ilk çeyrekte 64 olan sayısı bu yıl 56’ya gerilemekle birlikte öngörülen sabit yatırım tutarı yüzde 138,1 artışla 16,3 milyar liraya çıktı. Tarım sektöründe belge sayısı 95 adetten 128 adede, yatırım tutarı da yüzde 21,7 artışla 5,5 milyar liraya yükseldi.

Bu arada yatırımlarda yabancı yatırımcıların ilgisindeki azalma daha belirgin oldu. İlk çeyrekte düzenlenen teşvik belgelerinin 2 bin 614 adedi yerli, sadece 88 adedi ise yabancı sermayeli firmalar tarafından alındı. Yerlilerin aldığı belge sayısında yüzde 15,2, yabancıların aldığında yüzde 25,4 düşüş yaşandı. Yerli firmalar için düzenlenen belgelerde öngörülen sabit yatırım tutarı geçen yılın eş dönemine göre yüzde 34,8 düşüşle 179,3 milyar, yabancı sermayeli firmalarda ise bu tutar yüzde 69,2 düşüşle 12,5 milyar TL’ye geriledi.